Multatuli 12

Multatuli 12

Tusschen 11 December 1859 en 11 Januari 1860, vernemen wij nog alleen,

dat de heer Jan een voorloopige bijdrage van vier honderd gulden wil

geven om Dekker in staat te stellen zich met zijn gezin in Brussel

te etablisseeren, waar hij dan door werken zelf verder ook geld zou

verdienen; maar dat Dekker, rekenende met zijn familie vier honderd

gulden per maand noodig te hebben, zich op dié verbintenis alleen niet

durfde verlaten om de expatriëering te ondernemen. Ook hooren we,

dat de heer Hartsen wel duizend gulden op de Max Havelaar-uitgave

zou willen voorschieten, maar dat Dekker dit voorstel repugneerde

daar het zooveel overeenkomst had met "beleenen op pand."

 

Vóór den éénigen brief, die uit deze periode beschikbaar was en

waarvan wij hier den inhoud mededeelden, heeft de uitgeefster der

Brieven een aanteekening geplaatst, die, indien men bedenkt in welke

verhouding zij zelve gestaan heeft tot Dekker's eerste echtgenoote,

niet onaardig karakteristiek is, in hoe bezadigde en kroniek-achtige

termen dan ook vervat. "De brieven," schrijft zij, "sluiten nu niet

meer zoo geregeld aan elkaar als vroeger. Eenigen zullen verloren

zijn gegaan, anderen opzettelijk vernietigd. Dit laatste durf ik

veronderstellen omdat ik dikwijls in later jaren heb bijgewoond

(wij wisten niet, dat de dames elkaar zóo intiem hadden gekend, dat

de eene in bijzijn der andere handelingen volbracht, die anders bij

uitstek behooren tot die, ter volvoering waarvan men een oogenblik van

eenzaamheid afwacht) dat Tine een brief van Dek ontvangende, zoodra

zij bemerkte dat er iets in stond wat haar onaangenaam zou aandoen,

dien verscheurde en in de kachel wierp."

 

Men kan begrijpen welk een gevoel zulk een handeling van Dekker's

eerste vrouw opwekte in Dekker's tweede vrouw. Zij, die Dekker zoo

vereerde, moet deze handeling wel afgrijselijk hebben gevonden, en

indien, waaraan na haar eigen mededeeling natuurlijk niet te twijfelen

valt, mevrouw Douwes Dekker-Hammink Schepel er in levenden lijve bij

tegenwoordig is geweest, dat mevrouw Douwes Dekker-Van Wijnbergen

Dekkers brieven, als teeken van afschuw, in de kachel wierp zonder ze

gelezen te hebben, mag men wel aannemen, dat al haar wél-opgevoedheid

haar op zoo'n oogenblik ten dienste heeft moeten staan om haar te

beletten als eene furie op hare voorgangster aan te vliegen en haar

de kostbare papieren te ontrukken, die zij snood aan de vernietiging

wilde prijs geven.

 

Intusschen moeten wij met de uitgeefster van meening verschillen,

waar zij uit het feit, dat Dekker's eerste echtgenoote, toen de

verhouding tusschen haar en haar man ten uiterste gespannen geworden

was, zijne brieven in woede en verdriet vernielde, het gevolg trekt,

dat Tine zich ook reeds in een vroegere periode, toen de verhouding,

in vergelijking met later, nog weinig te wenschen overliet, zich aan

soortgelijke handelingen zou hebben schuldig gemaakt. Wij gelooven

eerder dat de brieven die hier ontbreken "verloren zijn gegaan",

dan dat zij "opzettelijk vernietigd" zouden zijn.

 

De eerstvolgende brief, welken wij nu te lezen krijgen, is van 10

of 11 Januari 1860. Wij vernemen daaruit, dat Dekker met zijn gezin

den 15en Januari naar Brussel zal gaan, om eenige maanden rust te

genieten. De heer Jan gaf f400 als voorloopig voorschot, waarvan

echter f100 afgetrokken zou worden, naar wij uit den brief meenen te

begrijpen, voor de passage van de baboe, die naar Indië teruggezonden

werd. En de heer Van Lennep--daarom passen deze mededeelingen hier

noodzakelijk in dit historisch overzicht--zou f200 per maand geven,

waarvan echter f50 zou worden afgetrokken ten bate der Wageningsche

tantes. Tijdens Dekker's afwezigheid zoude dan Van Lennep de uitgaaf

van Max Havelaar bezorgen.

 

Zeer juist merkt de uitgeefster op, dat het, met het oog op het, later

gevolgde, bekende rechtsgeding tusschen Dekker en Van Lennep, over het

eigendom van Max Havelaar, niet weinig belangrijk geweest zoude zijn,

indien zij ook de tijdens Dekker's verblijf te Brussel in dezen tijd

tusschen hem en Van Lennep gewisselde brieven had kunnen opnemen in de

korrespondentie. Doch de pogingen, in 1871 door Dekker zelf, en nú,

bij de voorbereiding dezer uitgave der Brieven, door de uitgeefster

aangewend, om die brieven machtig te worden, zijn mislukt. Tijdens het

rechtsgeding had Dekker ze, ter vervollediging der geding-bescheiden,

aan zijn advokaat, Mr. J. G. A. Faber, ter hand gesteld. Doch deze heer

wist later niet waar zij gebleven waren, en Mr. Mouthaan, de opvolger

van Mr. Faber, had ze ook niet, bij den overgang van het kantoor, van

dezen overgenomen. Ook de heer Willem van Lennep, zoon van Mr. Jacob,

door de uitgeefster daarnaar gevraagd, kon zich niet herinneren bij

de papieren zijns vaders brieven van Dekker te hebben gevonden. De

uitgeefster neemt dus aan dat die vernietigd zijn. (Zie Br. 2e dl.,

blz. 61, 62.)

 

Eenige maanden leefde Dekker nu vereenigd met zijn gezin te

Laeken (Brussel). De uitgeefster merkt aan, dat dit een tijd van

betrekkelijke rust voor het gezin was. De uitstapjes, van hier uit

naar Spa ondernomen, hebben wij reeds vermeld. In Mei verscheen de

Havelaar, 14 Juni reisde Dekker terug naar Holland.

 

Wij vestigen er de aandacht op, dat Dekker dus, toen de voorbereidende

maatregelen ter uitgave werden genomen en toen de uitgave plaats

had, niet ter plaatse aanwezig was. Wij vestigen hierop nadrukkelijk

de aandacht, omdat Dekker op die wijze verzuimde den persoonlijken

invloed op de wijze van uitgeven te oefenen, waardoor wellicht de

verkeerde praktijken voorkomen hadden kunnen worden, waarover hij zich

later vruchteloos beklaagde. Was deze onthouding van onmiddellijk

persoonlijk beheer niet wijs, niet verstandig,--zij was daarentegen

zeer natuurlijk en verklaarbaar. Dekker had de grootste behoefte aan

rust, na al het tobben en zwerven en de druktes der laatste jaren,

en: Dekker beschouwde Van Lennep als zijn besten vriend en vertrouwde

hem volkomen; dat wil zeggen: vertrouwde volkomen, dat Van Lennep

Dekker's belang begreep, precies zooals Dekker dat zelf begreep,

en dat hij dit op die wijze begrepen belang, zonder eenige andere

konsideratie, tot richtsnoer van zijn handelingen zoude nemen.

 

Dekker reisde naar Rotterdam, van waar uit hij de korrespondentie met

zijne vrouw hervatte. Hoofdzakelijk vernemen wij nu vooreerst alleen

Dekker's blijde uitingen over het steeds grooter en grooter wordend,

en hem zelf verbazend, welslagen van zijn werk. Do. 17 Juni (1860)

spreekt Dekker reeds van eene "nationale inschrijving," waar hij

toen zekeren Van Prehw zich aan 't hoofd van wilde zien stellen. Dit

schijnt dus geen denkbeeld van later geweest te zijn, maar tijdens

of even vóor de Havelaar-uitgave bij hem te zijn opgekomen. Waar wij

echter op 't oogenblik, met betrekking tot de kwestie-Van Lennep

meer belang in stellen, is de reeds in dienzelfden brief van 17

Juni voorkomende uitlating: "Maar uit alles blijkt dat die De R. een

slaapmuts is." Hiermede werd bedoeld: de door Van Lennep voor deze

onderneming aangezochte uitgever De Ruyter. Tels, de hoofdredacteur der

N. Rott. Crt., had namelijk gezegd, dat er nú reeds (na pl. m. vier

weken) een derde druk van het werk had moeten zijn, en Nijgh, de

uitgever der N. Rott. Crt., dat er duizend exemplaren naar Indië

hadden behooren te worden gezonden.

 

"Is dat nu niet gloeiend jammer," schrijft Dekker, "dat door zulke

slaperigheid mijn boek minder effect maakt dan het bij een flinken

boekverkooper maken zou? Het is om te schreien. En je begrijpt dat

als de furore eens voorbij is zooals alle fureurs en enthousiasmes

voorbijgaan,--dat het dan te laat is."

 

Wij spatiëeren deze laatste woorden. Hierop, zal men zien, komt het

aan, hierop is het geschil tusschen Dekker en Van Lennep gegrondvest;

namelijk op het antwoord, dat de vraag uitlokt: waarvoor het "dan te

laat" zoude zijn.

 

Maar wij zien verder. Blz. 71 lezen wij: alles zou goed gaan... "maar

die vervloekte De Ruyter". "Ik klaag bij V. L. steen en been over De

Ruyter. 't Is een ware schande," do. 25 Juni: "Ik begin hoe langer

hoe meer in te zien, dat men wel mijn boek verheft als boek, maar

verder niets. 't Is wel hard!"

 

Voortdurend houdt hij zich nu bezig met de recensiën, die

achtereenvolgens de verschillende tijdschriften over Max Havelaar

publiceerden. De brieven aan Tine zijn daar vol van. Hij had toen

nog niet de verachting voor het publiek en de publieke opinie, die

zich langzamerhand van hem zou meester maken. Hij genoot er nog even

kinderlijk als buitensporig van zijn naam overal gedrukt te zien--iets

volstrekt ongewoons--en al de verschillende meeningen en uiteenloopende

waardeeringen over zijn, hem zoo innig van nabij bekend, geesteskind

te lezen. Men kan dit genot vergelijken bij dat van eene moeder,

die een eenig teér bemind zoontje heeft, dat eenige jaren lang met

de uiterste zorg door haar is verpleegd en opgevoed, altijd in het

stille huiselijk intérieur, waar alle leed en elke harde aanraking met

de buitenwereld ver van hem werd gehouden; en die nu, voor het eerst,

hem een kinderpartij laat bezoeken. Hoe leeg voelt zij hare hand als

zij hem loslaat, opdat hij zich alleen en vrij onder de speelgenootjes

zal gaan bewegen. Zie, daar gaat hij, zij kijkt hem na. Ja, hoe kijkt

ze hem nu na, hoe spitst ze nu het oor, om te zien en te hooren, wat

die en wat die en wat die derde zal zeggen van haar schat, van haar

kind! Wèl luistert zij aandachtig naar wat men dáarvan zal zeggen,

en wát dáarvan, wat van zijn oogjes, wat van zijn heele gezichtje,

wat van zijn blonde haar, wat van zijn lieve kleertjes, die zij met

zooveel zorg en oplettendheid heeft gekozen en geschikt...

 

Nu, zóo volgde Multatuli de appreciaties, die zijn eerste boek ten

deel vielen.

 

De eerste uiting van ontevredenheid tegen Van Lennep treffen wij aan

in een brief van 23 Juni:

 

"Van Lennep komt mij voor alsof hij zeggen wil: ik heb het mijne

gedaan! En eigenlijk heeft hij niets gedaan, want als de M. H. het aan

mij verstrekte geld niet dekt, dan is dat de schuld van den beroerden

boekverkooper waar hij mij gebracht heeft."

 

De Ruyter had maar dertig ex. van M. H. naar Indië gezonden. "Is

dat niet om te schreien?" roept Dekker uit. "En dan praat V. L. van

ondankbaar [-heid jegens De Ruyter.]" Do. 22 Juli lezen wij: "Ik zoek

geld om baas te worden over de uitgave, want die de R. is ellendig. De

vent heeft geen verstand van de zaak, maar Van Lennep zit mij in den

weg"; 29 Aug.: "Ik ben dol op dien De Ruyter! V. L. is weer in stad

gekomen, maar ik heb hem niet te huis gevonden. 't Is bedroevend!" 1

Sept. lezen we, dat Dekker nog bij V. L. geweest was, waar allen

hem heel hartelijk ontvingen. Een paar dagen later: "Die vervloekte

zaak met Van Lennep. Nog ben ik daarmee niet klaar." Op 12 Oktober:

"[ik heb] ruzie met Van Lennep" en "Van Lennep is... ja ik weet niet

wat ik er van zeggen moet." Van Lennep had namelijk, eindelijk, na lang

talmen, op Dekker's voortdurend aandringen, dat er van Max Havelaar een

goedkoope uitgaaf zou bezorgd worden, geantwoord: "Wie een huis koopt

heeft het recht het te verbouwen zonder den verkooper te raadplegen."