Multatuli 17

Multatuli 17

Dekker nu veranderde de denkbeelden zijner vrouw over godsdienst en

liefde. Van den godsdienst, zooals hare familieleden die opvatten,

maakte hij haar afkeerig op velerlei manier. Gedurende de eerste jaren

van hun huwelijk was dit zeker vaak het onderwerp van hun gesprek;

maar na de ontslagneming, gedurende zijn lijdensperiode te Brussel

vooral, was meer dan ooit deze zaak aan de orde van den dag in zijn

brieven. Dubbel ergerde hem nu, dat menschen, die altijd van God

en Gods liefde spraken, naar zijn indruk zoo weinig liefde voor hun

evenmensch bleken te hebben. Uitlatingen als de volgende zijn daarom

niet zeldzaam:

 

"Geloof me, lieve beste, waar een zeker soort van godsdienst in 't spel

is, is het altijd zoo. 't Is phariseesche huichelarij die altijd een

sabbath bij de hand heeft om 't schaap niet te helpen dat in de groeve

ligt. Ook zij zouden den Christus kruisigen, mits 't maar geschieden

kon onder beschutting van vreemd gezag. Ook zij zouden de handen vies

terugtrekken van tollenaren, slagters en mijn arme Eugénie."

 

Toen Tine te Brummen vertoefde, op het buitengoed van den heer Jan

Dekker, had deze haar naar haar geloof gevraagd. Zij schijnt niet

goed geweten te hebben wat daarop te antwoorden, en geantwoord,

dat zij 't zelfde geloofde wat haar man geloofde, maar dat díe

het beter uit kon leggen. Toen moet de heer Jan geantwoord hebben,

dat zij haar man dan maar eens moest verzoeken zich daarover uit

te spreken. En in een zijner brieven uit dien tijd geeft Dekker dan

een geloofsbelijdenis. Hij, die door het minste en geringste hevig

geraakt werd in die maanden vooral, begint echter met te zeggen dat

hij 't een schande vindt dat zijn broeder Jan daarnaar nú juist heeft

gevraagd. De aanleiding voor dat vragen moet geweest zijn dat de

kleine Eduard Dekker, Multatuli's zoon, al spelend gezegd had: "die

stok is onze lieve Heer." Als hij (de kleine Eduard) weêr onder ons

dak is, schrijft Dekker, mag hij zeggen: onze lieve Heer is Grietje

of pierewiet. En op Jan's vragen had Tine moeten antwoorden: "Jan,

mijn plicht is te gelooven wat de man gelooft, die de macht heeft

mijn arme kinderen op straat te zetten. De arme heeft geen recht

op een eigen geloof." Want stond Jan, in deze omstandigheden die

vraag doende, niet gelijk met een Algerijnschen zeeroover, die een

christengevangene vraagt wat hij van Mahomed denkt? Niettegenstaande

dat alles, wilde Multatuli toch wel antwoorden. Zijn vrouw moet

daarover een "opstelletje" hebben, en zij zàl het hebben, ofschoon hij

het liever niet gaf omdat Tine's en zijn geloof zoo negatief is. Hij

vervolgt met te zeggen, dat hun geloof is niet te weten wat zij te

gelooven hebben. Zij zijn nog altijd aan het zoeken, en het eenige,

waarvan zij nagenoeg zeker zijn, is: nooit te zullen vinden. Niet omdat

zij minder goed dan een ander zouden gezocht hebben, maar omdat zij

minder spoedig tevreden zijn met het gevondene. Vervolgens schrijft

hij, dat veel hem zegt dat er een God is, omdat alles niet uit niets

kan voortgekomen zijn; maar daartegenover zegt ook veel hem, dat er

geen God is. Voornamelijk: de volmaaktheid van de natuurwetten, die

aan het heelal iets machinaals geven, dat de gedachte aan Almacht

buitensluit. Vervolgens zoude, indien er een God was, die zich wel

aan hem geopenbaard hebben. Noch onderzoek noch de ingevingen van

zijn hart hebben hem een God geopenbaard. De slotsom is, dat hij niet

weet of er een God is, dat, als hij er is, hij goed moet zijn, dat hij

Multatuli's diensten niet behoeft, dat hij hem dient door te trachten

goed te zijn, en dat hij als eenig richtsnoer daarvoor zijn hart heeft.

 

Ziedaar de gedachten, die de lektuur der in dien tijd populaire wijze

van oplossing van het wereldraadsel in Dekkers geest had achtergelaten,

en die hij in zijne vrouw had overgeplant. Met wijsbegeerte of

natuurkunde heeft dat al heel weinig te maken. Het is ongeveer de

formuleering van een atheïsme, zooals elke onkerksche die min of meer

bewust in zich omdraagt.

 

Nu rijst de vraag: was het goed van Multatuli gehandeld, hoorde het bij

de nog al kalme liefde, bij de eenvoudig hartelijke toegenegenheid,

welke hij zijne vrouw toedroeg, om haar godsdienst-gevoel te fnuiken

zonder er iets anders voor in de plaats te kunnen geven, dan de vage

redeneeringen eener praktische wijsbegeerte, die nauwelijks een man

tevreden kan stellen?

 

Men kan zich tegenwoordig schier niet meer indenken in den toestand der

gemoederen van dien tijd, toen menschen, die tot de meest ontwikkelden

en besten van hun geslacht behoorden, er hun edelste bezigheid in

vonden bij alle mogelijke gelegenheden hartstochtelijk tegen den

godsdienst te ageeren. Er is iets griezeligs, iets al te kouds en

buitensporigs in den spot van een vader, die zijn zoontje leert

spreken met hoonwoorden gericht tot een wezen, dat zooveel honderden

jaren door geheele geslachten, ook van kunstenaars en denkers, als

het meest eerbiedwaardige is beschouwd en behandeld.

 

"Kom, Eduardje, zeg nu: die stok is onze lieve Heer"--waarom dat,

zouden wij geneigd zijn te vragen. Wilt gij uw kind buiten den

godsdienst opvoeden, begin dan met er hem in 't geheel niet over

te spreken, doe hem dien naderhand kennen als een historisch

verschijnsel, dat, als oorzaak van honderden daden, waarbij de

ontslagneming te Lebak nog maar kinderspel lijkt, reeds daarom eenigen

eerbied schijnt te verdienen; maar erger niet de geloovige menschen

en daarbij de ongeloovigen van goeden smaak, door kinderlippen te

gewennen godslasteringen te stamelen. Er is iets kinderachtigs en iets

verdachts, iets zwaks eigenlijk gezegd, in dezen hevigen haat tegen een

wezen, dat niet bestaat. Het doet denken aan de grenzenlooze gevoelens

van haat en wrok, die de boerenfamiliën tegen elkander kunnen hebben,

zoodat als de buurman-vijand b.v. een ongelukkige krankzinnige zuster

in huis heeft, de andere buurman zijn kinderen reeds zoo jong mogelijk

leert haar na te roepen: de malle, kijk, daar loopt de malle.

 

Doch, wij herhalen, wij die al deze verschijnselen historisch hebben

leeren waardeeren, die ons niet meer van afkeer tegen de bestaande

godsdienstvormen bewust zijn, eenvoudig omdat ze ons op zich zelf

onverschillig zijn geworden, terwijl buitendien hun aspekt ons door

zijn pittoresque eigenschappen artistiek doet genieten,--wij kunnen ons

in den toestand nauwelijks meer denken van iemand, die om zoo te zeggen

pas aan den godsdienst is ontgroeid en nu uit kwaadheid hierover,

dat hij zijn eerste twintig levensjaren zoo onnoozel heeft gedwaald,

aan het voorwerp dier dwaling zooveel als haat heeft gezworen. Het

waren niet alleen de algemeene tijdsomstandigheden, de atheïstische

gedachtenstrooming die over de wereld was gekomen, het waren ook

waarschijnlijk Dekker's bijzondere levensomstandigheden, die, als

een toestand van reaktie, den God-haat in hem hadden doen geboren

geworden. In zijn jeugd was hij vermoedelijk langdurig in aanraking

geweest met menschen, in wier zeden en gewoonten het "Geloof" zich van

zijn minst beminnelijke zijde openbaarde. Men had hem, de wilde natuur,

het opbruisende karakter, wellicht jaren en jaren in bedwang gehouden

door verwijzingen naar allerlei harde leerstukken en onvermurwbare

zedenwetten. Wie weet welke strenge gezichten, welke droge zielen van

in der tijd geduchte katechizeermeesters en schoolvossen nog in zijne

herinnering leefden, die hij of hij wilde of niet naar hartelust moest

verachten en bespotten toen hij eenmaal aan den band ontsprongen was.

 

Bedenkelijker dan de spot met den godsdienst, die aan de kinderen

werd geleerd, was het uitroeien van het godsdienstige gevoel uit het

hart van de vrouw. Op zich zelf reeds bedenkelijk, werd het bepaald

huiveringwekkend, toen Dekker aan de vrouw, die hij ontnomen had

wat tot zekeren tijd wellicht haar kostbaarste schat was geweest,

ten slotte niets in de plaats kon geven dan verdriet en ellende.

 

Zeker, kunt gij, gehuwd man, als gij ontdekt dat uw vrouw zonderlinge

en voor hare rust en gezondheid gevaarlijke eigenaardigheden heeft,

b.v. een groote vrees voor spoken, voor voorteekenen, of andere

gemeenlijk met den naam van "bijgeloof" aangeduide affekties,--zeker

kunt gij niet beter doen, dan zooveel mogelijk trachten haar die dingen

uit het hoofd te praten. Als uw vrouw dus een nerveus persoontje is,

die het godsdienstig gevoel als een schrik-aanjagende fataliteit in

hare ziel heeft, die het u den heelen dag lastig maakt met allerlei

scrupules en naargeestige gemoedsbezwaren omtrent de eenvoudigste

zaken en voorvallen des levens, die aanhoudend voorstellingen van

"de hel" ontwaart in haar ontstelde verbeelding en weigert u naar

den schouwburg te vergezellen omdat zij den vorigen avond Gods

waarschuwende stem heeft vernomen, die haar dat verboden heeft,--dan

zult gij haar een weldaad bewijzen met het licht der waarheid voor haar

te doen opgaan, en haar, door het ongeloof, de gerustheid des gemoeds

te schenken. Vooral indien gij er zeker van meent te zijn dat er maar

een heel klein of in 't geheel geen lichthoekje zich naast de groote

schaduwen bevindt, die de godsdienst geworpen heeft in de ziel uwer

vrouw; en indien gij 't hoogst waarschijnlijk acht, dat gij steeds,

het geheele leven door, met uwe liefde daar aan hare zijde aanwezig

zult zijn om te voldoen aan de behoefte aan troost en verlichting,

die uw levensgezellin wellicht menigmaal zal gevoelen.

 

Maar indien de godsdienst zich meest van hare lichtzijden aan uw

vrouw heeft vertoond, indien zij de gerustheid en de blijdschap haars

levens juist dáaruit voor een groot gedeelte put,--dan zult gij,

al dwaalt zij naar uw meening, u toch twee keer moeten bedenken voor

gij de hand aan die, voor haar schoone, dwaling slaat.

 

Multatuli had meer dan één reden, meer redenen dan gewone ongeloovigen

kunnen hebben, om den godsdienst in den boezem zijner vrouw te smoren,

want hij wilde dat daarin geen andere god dan hij zelf zou wonen. Men

vatte dit niet op als dolzinnigen hoogmoed. Hij vond zich zelf, dat

wil zeggen, de groote, nieuwe waarheden in zich zelf en den schoonen,

bezielden vorm, dien hij daaraan wist te geven, een beter, grooter

en meer levende god, dan dien der oude voorstellingen, waarbij zijn

vrouw was opgevoed.

 

Hij stond zoo veel boven haar, dat zij zich de wijziging, welke

hij hare denkbeelden wilde doen ondergaan, met gretigheid liet

wèlgevallen. Zooveel hechtte zij niet aan haar godsgevoel en

godsdienstbegrip of zij wilde die wel vaarwel zeggen voor de nieuwe

leer door haar man haar verkondigd. En als zij zich bedrukt voelde

of neerslachtig door ziekte of ander levensleed, zou hij daar dan

niet altijd wezen om haar op te beuren en moed in te spreken; was

zijn trouwe borst niet voor het geheele leven onder haar bereik,

om er haar hoofd tegen te laten rusten als zij moede was?

 

Toen Dekker later zijne vrouw aan haar zelve alleen overliet in

allesbehalve heuglijke omstandigheden, zullen er misschien wel

oogenblikken zijn geweest, dat hij er berouw over voelde eertijds den

geloofsboom in haar binnenste te hebben geveld, waaraan zij zich nu in

haar nood had kunnen vastklemmen. Wat moet die vrouw zich ongelukkig

hebben gevoeld! Met hoeveel angst en wanhoop moet zij zich nu het

geloof harer jonge jaren en de vertroostende kracht, die dit in der

tijd voor haar bezat, te binnen hebben gebracht! Daar stond zij nu,

zooveel als met ledige armen! Maar moest zij nu heen, waaraan zich

steunen? De sterke man, in wien alleen zij al haar vertrouwen had