Multatuli 15

Multatuli 15

III. MULTATULI EN DE VROUWEN.

 

 

Multatuli en Tine, Max Havelaar en Tine,--deze namen klinken ons in

de ooren als die van een paar belangrijke historische personen, als

van een paar figuren uit Homerus' Ilias. Er is zooveel geschreven

en gekeven over het lot en de verhouding dier twee, dat hunne

geschiedenis ons eenigszins een gedeelte der vaderlandsche historie

lijkt te zijn. Kenau Hasselaar, Tine Havelaar,--hun rol was wel zeer

verschillend maar het onderscheid in belangrijkheid niet groot,--voor

ónze ooren.

 

Er zijn Multatulianen (of Multatulisten), die het huiselijk leven

van Multatuli en de lotgevallen van zijn gezin tot onderwerp hunner

vrome overwegingen hebben gekozen, zooals de orthodoxe Christenen

het familieleven van Jozef, Maria en Jezus overdenken.... Was

Jozef een goed huisvader?--Voorzeker, want er staat geschreven,

dat Jozef werkte aan de schaafbank. Hij verdiende dus het geld

(of liever: de levensmiddelen) voor zijn gezin. Ieder Christelijk

huisvader moet Jozef als voorbeeld nemen. Enz.... Was Maria een

goede huismoeder?--Voorzeker, want zij verzorgde haar kind, legde

het in windselen om het tegen weer en wind te beschutten. Enz. Iedere

huismoeder moet zich styleeren op het voorbeeld van Maria.

 

Er is trouwens grooter verband tusschen de legende omtrent Jozef, Maria

en Jezus en het oordeel, vooral van niet-Multatulisten, over Multatuli

in zijne verhouding tot zijn gezin, dan men oppervlakkig geneigd zoude

zijn te meenen. Immers tot grondslag aan de algemeene misprijzing, die

Multatuli's gedrag tegenover de zijnen heeft ondervonden, ligt niets

anders dan die eeuwenoude Christelijke moraal van het familiebegrip,

die in de tot goddelijk type verheven legende omtrent de Heilige

Familie haar oorsprong heeft gevonden.

 

De menschen, die niet Multatulist zijn, keuren éene groote zaak in

hem af, waartoe al de overige in hunne waardeering afkeurenswaardige

handelingen en eigenschappen terug te brengen zijn, namelijk: dat

Multatuli de zijnen heeft verlaten en niet als zijn éerste plicht

beschouwde voor hén te werken.

 

De Multatulisten zeggen: hij had iets hoogers te doen, een hoogere

stem riep hem naar elders, ver van de zijnen, hij moest in de

woestijn gaan om tot God (d. i. zijne ziel in haar hoogste uiting)

te komen. De meer matige bewonderaars antwoorden: goed, maar mag men

den naastbijliggenden plicht verzaken om een hoogeren te volbrengen,

mag iemand om met het geld van zijn vader een weeshuis te bouwen,

in eene gemeente waar vele noodlijdende kinderen zijn en waar geen

gesticht is om die op te nemen,--zijn vader vermoorden?

 

Multatuli zelf heeft in zijn Ideën meermalen dit vraagstuk

aangeroerd en het voorgesteld als gaf Tine hem gelijk in al zijn

doen en laten. Waar hij in zijne Minnebrieven de verhouding tusschen

man en vrouw bespreekt, zooals die uiterst zelden is, maar zoo als

die altijd zoude móeten zijn, en de vrouw "officieel zelfs.... een

certificaat van onbruikbaarheid" noemt, omdat gehuwde mannen niet

tot de eerste militielichtingen behooren, welke in geval van oorlog

worden opgeroepen--brengt hij er Hector en Andromache bij te pas:

 

"Dat was anders in Troje.... zie maar dat afscheid van Hector en

Andromache.... 't hoeveelste boek weet ik niet.... de kleine jongen

wordt bang voor Hectors pluim.... maar Hector gaat....

 

--'t Staat in 't zesde boek, zei de bezoeker, die Doctor in de

Letteren was.

 

--Goed, maar Andromache wilde dat hij niet zou gaan....

 

--Dat was infaam van Andromache!... En als 't mij gebeurd was.... maar

zóó iets gebeurt mij niet! Zie hier...." En hij citeert eenige regels

uit een brief van Tine, waarin ze hem schrijft liever met hem te

sterven dan goed te vinden, dat hij zijn denkbeelden, stijl en ziel

zou "verkoopen".

 

Wij mogen veilig aannemen, althans uit de tot nu toe uitgegeven Brieven

blijkt nergens het tegendeel, dat Tine van het begin tot het einde, of

liever van het begin tot dicht bij het einde, Multatuli's handelingen

heeft goedgekeurd. Het moet nadrukkelijk gezegd worden, dat dit, ten

minste voor de eerste jaren na het ontslag, als volstrekt zeker mag

worden aangenomen. Want in de Brieven, waarin de geheele toestand,

tot in de minste en intiemste bijzonderheden bloot ligt, is nergens

sprake van eenig verzet van Tine tegen Multatuli's gedrag. En als

zij ook maar heel even er op gezinspeeld had, dat Multatuli niet in

alles volkomen naar haar wensch handelde, zou hij ongetwijfeld in een

stortvloed van verontwaardigde woorden daarop geantwoord hebben. Er is

alleen die eerste brief, door Tine uit 's Gravenhage naar Antwerpen

geschreven, waarin ze hem aanraadt van haar te scheiden en zich als

matroos of hofmeester op een schip te verhuren. Maar onder-aan dien

zelfden brief, schrijft zij, dat zij hem uit "politiek" zoo geschreven

heeft als zij daarin deed.

 

Overigens wordt Multatuli's handelwijze ook door Tine's goedkeuring

niet schoon gewasschen. De meeste predikers die een kemelsvel

gingen verslijten in de woestijn, waren niet getrouwd. Jezus, dien

Multatuli steeds als voorbeeld neemt, was niet getrouwd. Kluizenaars

en kloosterlingen hebben altijd geweten, dat de levensstaat, dien zij

wenschten, met het huwelijk niet vereenigbaar was. Zij hebben daarom

bij den aanvang van hun loopbaan gekozen, in de volle wetenschap van

wat zij deden, en dusdoende zijn zij nooit voor het dilemma gekomen,

dat Multatuli's leven heeft beheerscht.

 

Maar nu is het ons niet te doen om eene nadere waardeering dezer genoeg

besproken handelwijze, maar alleen om een psychologische kenschetsing

van Multatuli's verhouding tegenover Tine.

 

Wat blijkt hieromtrent uit de Brieven? In de Brieven leeren wij wat dit

betreft, Multatuli kennen als een hartelijk echtgenoot en vader. Uit

de hartelijkheid, waarmee hij over zijn kinderen schrijft en nooit

vergeet dat te doen, maakt ons voorstellingsvermogen als van zelve de

gevolgtrekking, dat hij zich met losse vroolijkheid en oningehouden

vriendelijkheid onder de zijnen bewoog als hij thuis was, spelend met

de kinderen als een oudere makker, schertsend met zijne vrouw als een

verknochte vriend. "Dag, pierewieten!" schrijft hij op 't eind van

veel zijner brieven aan zijn tweetal. "Dag, Nonnie en Edu-Max" (dit

laatste een verkorting der samenvoeging van "Eduard", zoo als Dekker

zelf en ook zijn zoontje heette, en "Max", zoo als Dekker's ideaal-type

Havelaar en ook diens zoontje heette); of "kus de pierewieten voor me,"

"ziet mijn kèrel zoo bleek?" "kus het menschdom." Het "menschdom"

waren de kinderen. Dekker, vroolijk en uitgelaten van natuur zijnde,

als ten minste de bitterheid van zijn lot hem niet ter neder drukte,

moet een opgewekt en onderhoudend huisgenoot zijn geweest. Men kan

hem zich voorstellen, met zijn levendig en uitdrukkingsvol gezicht,

spelend met de kinderen, hen na-zittend door kamers en portalen, hen

"krijgend" en opheffend hoog in de lucht, lachend van vadertrots en

vadervreugd, als de kleinen juichten en kraaiden. Een anderen keer ging

hij er met een op zijn schouder voor den spiegel staan en zei dan:

"kijk je vader nu eens goed aan, Edu, en dan je zelf ook. Zie je ons

alle bei? Zie je wel, dat je op me lijkt? Nu, wat ik in het leven

heb willen doen, dat moet jij ook zien te doen hoor! En dan hoop ik,

dat je beter zult slagen!"

 

Zijn vrouw had hij lief als een zeldzaam goede zuster, met dankbaarheid

en aanhankelijkheid, het eenige wezen op de geheele wereld, waarvan

hij wist dat zij, het gansche leven door, geluk èn leed met hem zou

willen deelen. Hij had haar lief als degene, die altijd in hem geloofd

had en zou blijven gelooven.

 

Multatuli was de eerste persoon in deze echtvereeniging. In de

eerste jaren van hun huwelijk beschouwde zijn vrouw hem als een halve

godheid. Gelijk hij later, naar het gerucht wil, door zijne tweede

vrouw zoo goed als ten huwelijk is gevraagd, lijdt het ook geen

twijfel, of het huwelijk met zijn eerste vrouw is tot stand gekomen

en heeft, enkele jaren althans, harmonisch geduurd door dwepende

vereering van de zijde der vrouw en hartelijke toegenegenheid van de

zijde van den man.

 

Multatuli heeft niet voor zijne eerste vrouw een van die overweldigende

passiën gehad, zooals de biografieën van dichters en kunstenaars er

soms vermelden, een van die passiën voor een geestelijk geheel gewone

of minder dan gewone vrouw, of voor een geestelijk zéér buitengewone

vrouw, zooals de Mathilde van Heine, die een naaistertje was, of

Mrs. Browning, die eene dichteres is. Hij heeft die ook vóór zijn

huwelijk noch in de allereerste jaren gehad, want nergens wordt in de

intiemste passages der brieven daarop gezinspeeld. Als Tine zich eens

uit gekheid beklaagt over zijn minnekoozerijen met andere vrouwen

of meisjes, dan antwoordt hij, dat zij toch wel weet, dat zij zijn

liefste engel en schat is, en daarmede is alles gezegd.

 

Tine schijnt tot die zeer zeldzame vrouwen behoord te hebben, in

wier inborst een groote lijdzaamheid vereenigd met moed en flinkheid

wordt aangetroffen. Tot lang na Dekker's ontslagneming bleef zij

niet alleen alles goedkeuren, ja alles bewonderenswaardig achten,

wat hij verkoos te doen of na te laten, maar door de omstandigheden,

waarmede zij dientengevolge te strijden kreeg, wist zij zich met een

zekere vastberadenheid heen te slaan, die ons niet zelden niet de

grootste waardeering voor haar vervult.

 

"C'est un emploi assez difficile que d'être la femme d'un poète,"

zegt de Pène, en dat "emploi" heeft Tine met zeldzame volharding en

zeldzaam geduld jaren en jaren volgehouden. Toen zij, als freule Van

Wijnbergen, den begaafden Indischen ambtenaar, die zich bevond aan

het begin van een veel voor de toekomst belovende loopbaan, haar hand

schonk, kon zij van het volgend leven allerlei lotgevallen verwachten,

behalve juist die, welke haar beschoren zouden zijn. Haar man, die als

zoo bekwaam bekend stond, zou spoedig op bevordering kunnen rekenen,

zou al hooger en hooger in rang en aanzien stijgen, zij zouden lieve

kinderen krijgen en door velen worden benijd. O, wel schoon spiegelde

zich de toekomst voor haar af. En mocht het hun al eens tegenloopen,

mocht al het leven niet de zoo hoog gespannen verwachtingen vervullen,

die Dekker zelf koesterde en door zijn beminde reeds spoedig wist te

doen deelen, als hij met zijn levendig woord de toekomst voor haar in

beeld bracht,--ook al bracht Eduard het nooit verder dan Resident,

of zelfs maar Assistent-Resident,--zou haar daaraan weinig gelegen

zijn, want ook in die omstandigheden zou zij, altijd aan de zijde van

den aangebeden man, altijd samen met hun geliefde kinderen, het leven

een hemel op aarde vinden. O, hoe vlekkeloos gelukkig moest het leven

aan het door den geestdriftigen man beminde meisje schijnen! Maar

ach, hoeveel te bitterder moet juist daarom later de vreeselijke,

geheel onvoorziene, teleurstelling voor haar geweest zijn. Er is geen

reden om te veronderstellen dat de eerste huwelijksjaren niet geheel