Multatuli 18

Multatuli 18

Had Multatuli het huwelijk en zijne betrekking tot zijn vrouw anders

opgevat, had hij, zij 't met opoffering van de grootere innigheid

in den band, die noodzakelijk moest ontstaan waar ook de innigste

en hoogste gedachten van man en vrouw hun gemeenschappelijk goed

worden,--had hij haar godsdienstige gevoelens ontzien, zoodat die

als een verborgen schat in haar binnenste konden blijven bestaan,

hij zoude later de grievende verwijten nimmer hebben vernomen, die

ongetwijfeld zijn geweten hem op sommige oogenblikken deed.

 

In verband met zijne godsdienstige, of liever ongodsdienstige,

begrippen, had Dekker ook zijne opvatting van het huwelijk en de liefde

gewijzigd. Hij had polygamische neigingen; en niet alleen had hij die

"zoo maar" gelijk zoovele gehuwde mannen, maar hij bezat daar allerlei

theorieën en redeneeringen over, die het oude, van het christendom

afkomstige, gevoel daarover in hem moesten dood-praten. Evenals hij

met het godsdienstige had gedaan, wordt het uit verscheidene passages

in de brieven duidelijk, dat hij ook op dit punt de hoogere opvoeding

zijner vrouw op zich had genomen.

 

Van de vier relaties, waarvan wij in de brieven hooren: die met

Pauline, die met Eugénie, die met Sietske Abrahamsz, die met het

ongenoemde meisje, dat later een soort oplichtster bleek te zijn,--vier

relaties, waaronder slechts twee, of wellicht maar één, van anders

dan oppervlakkigen aard,--hield hij getrouwelijk zijn vrouw op de

hoogte; zoodat, indien men in aanmerking neemt dat Multatuli bijna

niets deed of hij had een stel redeneeringen ter rechtvaardiging

zijner daden bij de hand, indien men er op let dat hij in 't algemeen

theoretisch zeer ontwikkeld was en alles vastknoopte aan eene theorie,

het meer dan waarschijnlijk wordt, dat hij zijne vrouw had beduid,

dat zij op grond hiervan en op grond dáarvan, het behoorde goed te

keuren indien haar man nog met andere vrouwen intiemen omgang had,

nog andere vrouwen liefhad, dan met haar, en haar alleen.

 

Hiermede bevinden wij ons in aanraking met het onderdeel der

korrespondentie, dat vele lezers vermoedelijk minder aangenaam zal

hebben getroffen. Want al hebt ge vrij uw vrouw overreed, dat God niet

bestaat, en dat de verschillende godsdiensten ouderwetsche larie zijn,

waarmede verstandige menschen, die de negentiende-eeuwsche beschaving

mede maken, zich niet meer behooren op te houden, dat dus ook zij van

den godsdienst, waarin zij geboren is en opgegroeid, afstand behoort

te doen,--daarom zoudt gij toch tevergeefs trachten haar ook aan 't

verstand te brengen, dat uit de stelling, dat wij geen God kennen,

die ons een leer- en zedenwet zou hebben geopenbaard, eene andere

stelling afgeleid moet worden, inhoudende dat aan den man een zekere

vrijheid van liefde of keus moet gelaten worden, geheel in strijd met

het oude huwelijksbegrip, waarbij de vrouw een éénig recht op haar

man had, of waarbij ten minste het den man als een eerste plicht was

opgelegd de trouw ongeschonden te handhaven, die hij zijner vrouw

bij den aanvang hunner verbintenis had gezworen of beloofd.

 

Het is mogelijk dat menschen, die gevoelen gelijk wij, als

laat-negentiende-eeuwers min of meer een mal figuur maken; het is

mogelijk dat wij, om konsequent te zijn, nu wij het oude geloof aan

één God hebben verlaten, met de geheele levensbeschouwing, die daarvan

afhankelijk was, ook ons begrip omtrent den echt zouden dienen te

wijzigen, en, in samenhang met dat begrip, de sentimenten die er de

uitvloeiselen of de basis van zijn; maar wij kúnnen dat niet, en,

konsequentie of geen konsequentie, daarmede is alles gezegd. Ons

begrip kunnen wij wel wijzigen, met genoegen zelfs indien het iemand

aangenaam kan zijn, maar ons gevóel, zie, dat is een heele andere

zaak, dat kan veel minder gemakkelijk gewijzigd worden. Bewijst

ons nu maar met a plus b, dat het christendom heeft uitgediend, en

dat men dientengevolge, het eene logisch afleidend uit het andere,

tot het besluit moet komen, dat wij de oude christelijke sentimenten

omtrent de heiligheid van het huwelijk en de schoonheid der smettelooze

trouw tusschen man en vrouw moeten laten varen, om vervolgens ook

onze praktijk naar de nieuwe begrippen te regelen, gij zult met de

meest spitsvondige bewijsvoeringen ons gevoel, dat wij als de erfenis

van achttien eeuwen in ons bloed dragen, niet omverpraten. En tot dat

gevoel behoort, dat wij het bepaald wreed, afschuwelijk wreed vinden,

de hand van het koele moderne gezond-verstand te slaan aan de schoone

en teedere bloemen van christelijke huwelijkstrouw, die daar bloeien

op die verborgen plekjes in het hart der vrouw, waar het woord van

den man niet ontwijdend mag binnendringen.

 

Wij kunnen niet aannemen, dat Tine in haar hart toegejuicht zou

hebben, dat haar man zich met andere vrouwen afgaf; wij kunnen ons

wel voorstellen, dat zij eene zoo onbegrensde vereering koesterde

voor Multatuli's inzichten, dat zij trachtte, wijl hij het goedvond,

het zelve ook goed te vinden, indien hij haar ontrouw was, maar

ongetwijfeld is haar dit nooit gelukt en deden zijne mededeelingen

over zijn avonturen haar grievend leed, hoezeer ze dit ook voor hem

geheim poogde te houden.

 

Indien Multatuli dit zelf niet inzag, moet zulks aan gebrek aan

menschenkennis geweten worden; zag hij het wèl in, dan komt ons zijn

gedrag in dezen geheel en al onverschoonbaar voor. En, alles in

aanmerking genomen, vreezen wij, dat hij 't half en half begreep,

zonder zich volledig van den toestand rekenschap te geven; en nu,

uit een soort van goedig-plagerige dwingelandij, haar geen enkel der

berichten spaarde, die haar wellicht hinderden, maar die haar dan

hinderden tengevolge van eene opvatting, welke zij, om zijnentwil,

reeds lang had behooren prijs te geven. Zoo denken wij ons zijn

standpunt.

 

Stelt u voor een man, een echtgenoot, die zijne vrouw in de

kommervolste omstandigheden van hem gescheiden moet doen leven, eerst

in een zeer ver afgelegen land, later nog steeds in een ander land,

op eene dagreize van hem verwijderd, en dat die echtgenoot dan aan zijn

vrouw, die hem liefheeft en aanbidt, onophoudelijk dingen schrijft als

(van vreemde of haar nauwelijks bekende jonge vrouwen schrijvend):

Lieve Tine, beste trouwe Tine, ik heb Pauline weêr gezien, zij had haar

onecht kind op haar schoot... lieve Tine, ik heb vruchteloos gepoogd

Eugénie hier weêr te ontmoeten, je herinnert je, dat is dat meisje dat

ik in der tijd uit een publiek huis heb medegenomen,... lieve Tine,

ik ben verliefd op Sietske Abrahamsz, je weet wel, dat mooie lieve

nichtje van ons... lieve Tine, elken ochtend komt er een meisje bij

mij ontbijten... lieve Tine, ik heb allerlei amourettes, te veel om

te vertellen... Enz. Enz.

 

... Je wordt nu wel een opwelling van wrevel daarover gewaar,

lieve Tine, maar herinner je maar, dat wij afgesproken hebben,

dat ik je duidelijk heb gemaakt, dat ik je heb doen inzien: je moet

dat goedvinden, je moet daarin berusten... ik blijf altijd van jóu

het méest houden, dat weet je wel... op die Sietske ben ik puur

verliefd,... die arme Eugénie, je moest haar kennen... neen, neen,

kind, bedwing nu je afkeer; ik, weet je wel, ik, die zoo ontzettend

veel wijzer, rechtvaardiger en beter ben dan jij, die zooveel als je

opvoeder in alles ben geweest, ik zeg je: je moet je meester blijven,

je moet je niet door je gevoel laten medeslepen, maar je verstand

raadplegen; ...ik vertel je opzettelijk zooveel van mijn relatiën met

andere vrouwen om je op de proef te stellen, om te zien of het goede

inzicht niet bij je zal zegevieren,... wees dus nu verstandig en trek

het je niet aan... je zult nog wel meer hooren, gisteren ontmoette

ik nog een dame, die...

 

Dit zijn in 't geheel geen citaten, wij bedoelen alleen, dat men dien

geest en dien toon bespeurt in de brieven. En wij willen de vrouw

beklagen, die daaraan blootstond. Ach, met hoeveel bitterheid moet zij

zich later deze korrespondentie herinnerd hebben, toen zij merkte,

dat haar man voor altijd van haar scheiden zou. Dáarvoor had zij

zich dan deze gruwelijke plagerijen getroost, dáarvoor had zij een

vriendelijk gezicht gezet als zij leed gevoelde van binnen, dáarvoor

had zij de stem van haar gevoel gesmoord, wijl zij het hooge verstand

van haar man over haar vrouwelijk gevoel wilde doen zegevieren--om

nu te zien dat hij ten slotte geheel van haar vervreemdde... Wie had

gelijk gehad? Zijn verstand of háar gevoel? O, die stille stem van

binnen had het haar wel altijd gezegd... Zij had altijd, wel flauw, een

wanhopig vermoeden gehad, dat het onvermijdelijk eens zóó worden zou...

 

 

 

Beschouwen wij thans Multatuli in zijne verhouding tot de opeenvolgende

minnaressen, die een plaats konden innemen in zijn hart, dat niet

geheel alleen door Tine ingenomen bleek te zijn.

 

Vóór de genegenheid, welke Multatuli opvatte voor mejuffrouw

Hamminck Schepel, die later zijn tweede echtgenoote werd, treffen

wij de meergemelde Eugénie aan, als de eerste en voornaamste

vertegenwoordigster dergenen, die Tine's deelgenooten werden in zijn

omgang en liefde.

 

De betrekking van Multatuli met Eugénie hebben wij bekeken: vooreerst

wat aangaat den indruk, dien Multatuli's verwanten en in 't algemeen

de maatschappij daarvan moest ontvangen; vervolgens wat aangaat het

gevoel dat de mededeelingen daaromtrent bij Tine moesten gaande maken;

thans geldt onze overweging het geval op zich zelf, de verklaring van

dezen toestand zooals die zijn aanleiding vond en zich weêrspiegelde

in Multatuli's gemoed zelf.

 

Het is ons niet te doen een absoluut en leerstellig standpunt in

te nemen ter beoordeeling van het gedrag van een gehuwd man, die

publieke vrouwen frequenteert of op andere wijze buiten het huwelijk

liefdesbetrekkingen onderhoudt. Dit standpunt zij overgelaten aan

moralisten en staathuishoudkundigen. Wij willen vooropstellen, dat wij

het laakbare in Multatuli's handelwijze thans slechts hierin vinden,

dat hij zijne vrouw van zijn faits et gestes op de hoogte hield,

en haar onzes inziens daardoor ten diepste moest grieven.

 

Het is een bekende stelling van den hertog De Richelieu, dat men met

het grootste gemak en zonder gevaar voor onze gemoedsrust meer dan

éene vrouw tegelijk kan beminnen. Maar eene dergelijke stelling kan

alleen ontstaan in het brein van en als psychologische kuriositeit

geformuleerd worden door lieden, die van de liefde eene opvatting

hebben, zooals aan de Bourbonhoven van vóór Lodewijk den XVIden in

zwang was en een paar eeuwen in zwang is gebleven. Zij bedoelden met

het woord liefde, noch de groote passie, die de werkelijkheid voor

hem die haar ondervindt als 't ware van gedaante doet veranderen en

aan het voorwerp der liefde zooveel als een bovennatuurlijken glans

en ook macht verleent, zoodat hij letterlijk door het voorwerp dier

liefde "betooverd" lijkt en dus dat veel gebruikte woord nu tot

eene wezenlijke waarheid maakt; evenmin hadden zij er de innige,

in haar eenvoud groote, trouwe, genegenheid meê voor, zooals het

christendom ons die heeft doen koncipiëeren en die het eigenaardig

huwelijkssentiment is van ons, westersche, monogamische volken;

maar zij bedoelden er meê eene liefde, die wel eenige oppervlakkige