Multatuli 16

Multatuli 16

Terwijl de onmetelijke hemel zich, als met zoovele flonkerende

edelsteenen, met sterrenmyriaden bezette, terwijl een warme wind,

die de hooge donkere boomen deed wuiven en deinen in de nachtelijke

atmosfeer, de weemoedige klanken van den gamelan uit de dessa's

helderder in hun ooren deed klinken, zag Tine daar haren man bij zich,

het hoofd een weinig naar achteren geleund, en hoorde met juichend

hart de schoone woorden aan, waarin hij zijne droomen voor haar

vertolkte. Zij was meestal met hem alleen, zij zagen weinig menschen

en wat zij van de andere menschen zag en hoorde, hoe werd zij dáardoor

juist het groote onderscheid tusschen die anderen en háar grooten man

gewaar! Hare liefde maakte natuurlijk het onderscheid veel grooter dan

het in werkelijkheid was. De gewoonheid der anderen maakte nu op haar

den indruk van laagheid te zijn, in vergelijking met de buitengewone

hoogheid van haar eenigen beminde. Wat waren die anderen meer dan

kooplieden, schacheraars, zwendelaars, roovers, ja,--had hij zelf het

haar niet geleerd?--die om voor zich een, dikwijls zoo gewonnen zoo

geronnen, rijkdom te verwerven, de arme inlandsche bevolking onrecht

aandeden, verdrukten en aan haar ellendig lot overlieten! Wat waren

zij meer dan spelers en drinkers, die na zoo snel fortuin te hebben

gemaakt, Indië Indië lieten, hun rug toekeerden aan de donkerkleurige

loonslaven, die zij valschelijk door hun godsdienst-leeraars als

broeders deden begroeten, om in hun vaderland van de door afpersing

verworven schatten een weelderig leventje te gaan leiden? En haar man,

haar aangebeden echtgenoot?--Als die zich eens te buiten ging, dan

was 't om zijn door geestdrift en overmatigen arbeid geschokt gemoed

afleiding te geven, dan was 't om zooveel als een veiligheidsklep te

openen voor de overvloedige krachten van zijn buitensporig ontwikkeld

zenuwgestel. Hoe gelukkig moest zij zich niet gevoelen de vrouw te zijn

van een dichter, van een man, van een zóo zeldzaam mensch, die niet

slechts een dichterlijke ziel had, maar die van zijn loopbaan, van

zijn praktisch beheer, een poëem van rechtvaardige wijsheid bedoelde

te maken. Wat de jonge meisjes droomen als zij op haar balkon staan

en de eerste lentegeuren bespeuren in de lucht, wat de jonge meisjes

mijmeren als zij in den zomernacht, op haar vensterkozijn geleund,

de schuchtere verlangens bespieden, die rijzen in hare ziel,--was voor

haar, zeldzaam gelukkige vrouw, werkelijkheid geworden. Zij behoefde

hem niet als eene onwezenlijke gestalte, als een geheimzinnigen,

alleen in de verbeelding bestaanden, minnaar, in stilte te begeeren,

met de zekerheid hem nooit in haar armen te zullen sluiten,--neen, zij

was vereenigd, zij was voor altijd vereenigd, zij was voor het geheele

leven één, met den dichter, met den held, met den koning harer droomen.

 

Deze overtuiging, deze gelukkige zekerheid, was zoo vast geworden in

Tine's ziel, was dermate tot een gedeelte van haar zieleleven, tot

een gedeelte van haar bestaan geworden, dat die niet wankelde bij haar

man's ontslagneming en de daaropvolgende jaren van bitteren kommer. Men

kan zeggen, dat het hoogere bestanddeel van hun huwelijk, het huwelijk

in zijn geestelijke beteekenis, voor de hoofdzaak juist hierin bestond,

dat Tine deelde in den grootheidsdroom van haar man. Als Multatuli

later verhaalt hoe hij met woeker oogst hetgeen hij gezaaid had in

de ziel zijner vrouw, moet dat beduiden, dat hij wist hoe eindeloos

trouw Tine hem was toegedaan--in het gelooven, in het steeds blijven

gelooven, aan de glorierijke toekomst, die hen wachtte. Dáardoor had

hij haar in de hoogste beteekenis tot zíjne vrouw gemaakt, dat ook

in háar de schoone dwaasheid had wortel geschoten, even vast als in

hem zelf, die hen het ideaal met de werkelijkheid deed verwarren.

 

Zij hadden zoo lang gewacht, nietwaar, op het groote geluk, dat in

aantocht was, zoo vele uren en uren hadden zij het in hun eenzame

woningen in stilte verbeid, dat, toen Multatuli, ten toppunt van

exaltatie, de groote daad deed die hem buiten de werkelijkheid in het

rijk der idealen verplaatste, het ook háar niet anders kon schijnen

of nú was de groote slag geslagen, de tooverslag, die hen tot de

glorie zou brengen, door haar dichter-echtgenoot altijd voorspeld en

voorzien. Zij kende het leven betrekkelijk zoo weinig! Was zij niet

als argeloos jong meisje, in de netten van zijn schoone minnetaal

gevangen, hem in de Indische eenzaamheid gevolgd, toen hij haar

gevraagd had zijne levensgezellin te worden? Had zij niet jaren

lang schier dag aan dag hem de groote, de wondervolle toekomst hooren

prijzen, waarheen het leven hen zonder twijfel voerde?... Men ziet haar

van hier, toen er van Lebak weg verhuisd moest worden, in opgewonden

drukte de toebereidselen tot de afreis makend, het hoofd gebukt over

de open koffers en kisten, de oogen schitterend, de wangen gloeiend,

in de angstig-verheugde zekerheid, dat nú het oogenblik gekomen was

voor de groote reis, die hen brengen zou... ja, waarheen?, waar anders

heen dan in het levenstijdperk van macht en roem, dat haar man op de

plaats zou brengen, die hem toekwam, krachtens zijn hooge gaven en

zeldzamen geest?

 

Langzamerhand, zeer langzaam aan, ontwaakte zij uit hare droomen, door

de nawerkingen van de groote botsing waarin zij met de werkelijkheid

waren gekomen; toen zij van haar heer en haar God, ver van haar

aangebeden man, alleen in kommer en verdriet moest leven met de

kinderen, die tevergeefs om hun vader riepen, toen kwam zij zachtjesaan

tot het bittere besef, dat zij in ijdelen waan had verkeerd, dat zij nu

onverbiddelijk de slachtoffers werden van de edele dwaling, waaraan zij

zich hadden overgegeven, dat zij het leven verkéerd hadden begrepen.

 

Voorzeker is het hier de plaats de nagedachtenis te eeren van

eene vrouw, die martelares werd door het te ver gedreven schoonste

gevoel, dat eene gehuwde vrouw kan bezielen: het onbeperkte geloof en

vertrouwen in de verwezenlijking van het ideaal, dat haar man zich in

het leven heeft gesteld. Want wat moest Tine nu ondervinden, nu haar

man tot de eenige voor hem mogelijke grootheid inderdaad scheen te

komen! Ziet, nu geschiedde het, nu erkende ieder het buitengewone,

dat zij altijd in hem had gezien, nu was de schat, waarvan zij zoo

lang alléen geweten had, de schat, dien zij alleen zoo lang had

bemind en vereerd, openbaar eigendom geworden. Nu kon een ieder vrij

de bloemen plukken, die zoo lang voor haar alleen hadden gebloeid in

de verborgenheid van haars geliefden ziele-rijkdom. Maar had zíj nu,

in den oogst van erkenning en roem, het aandeel, waarvan hij haar

altijd gesproken had en voorzegd, dat het bijna niet geringer dan het

zijne wezen zou? Al viel de oogst geheel anders en in hun schatting

schraler uit, dan zij hadden verwacht, deelde hij dien nu dan toch ten

minste met haar, opdat hun huwelijk, zij 't op deze onvoorziene wijze,

de bekroning zou geworden, aan wier verschijning zij nimmer hadden

gewanhoopt?... Neen, het tegendeel geschiedde. Nu de tijd dáár was,

nu was hij altijd verre van haar, nu kreeg zij van den schitterenden

maaltijd niets dan de bittere brokken te eten, nu moest zij telkens

in zijne brieven lezen, dat hij niet bij haar kon komen, dat hij

nog wat toeven moest, verre van haar, dat hij alleen zijnde beter

werken kon, dat hij haar aan dit niet kon helpen en aan dát niet,

dat zij zich maar alleen moest zien te behelpen en tevreden te stellen.

 

Groot moet het leed van deze vrouw geweest zijn, toen zij langzamerhand

tot de ontdekking kwam, dat haar ziel zich al de huwelijksjaren lang

gevoed had met eene illuzie. Niet in hare waardeering van haren

man was de illuzie gelegen, want al had zijne buitengewoonheid

ook andere uitkomsten dan zij beiden er van hadden verondersteld,

die buitengewoonheid bléek dan toch nu voor de oogen der geheele

wereld. Maar hare illuzie was geweest dat zij in die buitengewoonheid

deelen zou op de dubbele wijze; niet alleen zou zij er met hem de

vruchten van plukken en de blijdschap van hebben, neen, er was nog

een inniger aandeel, dat zij altijd gehoopt had het hare te zullen

kunnen noemen; al durfde zij het zich zelve ternauwernood bekennen,

tóch bewaarde zij die hoop in hare ziel als haar kostbaarst kleinood:

het was de gedachte, dat hij, om buitengewoon te zijn, om met zijne

buitengewoonheid te werken, háar aanwezigheid en hare medewerking

behoefde. Had hij het haar niet dikwijls ingefluisterd, had hij het

haar niet honderd maal verzekerd, dat hij aan haar lieve oogen zijn

beste inspiratiën dankte, dat hij aan haar moedvol woord de volharding

verschuldigd was, die hem in zijn loopbaan zou doen slagen? Hoe

verlangde zij, nu hij het werk, het groote werk, dat werk, waarin

alleen hij toch eigenlijk bleek uit te schitteren, begonnen was,

hoe verlangde zij nu bij hem te zijn. Hoe vurig begeerde zij met

hem te bespreken de bladzijden, die hij dìen dag schrijven zou,

zijne tevredenheid te vernemen over de taak, die was volbracht,

zijne bitterheid te verzachten, als hij eens mocht meenen dat zijn

genius hem minder goed dan gewoonlijk had ter zijde gestaan.

 

Hoezeer wenschte zij met hem te wonen onder één dak, met hem de

maaltijden te deelen, met hem gezien te worden ook vooral, op de

wandeling, op de plaatsen van openbaar vermaak! Welk een tintelende

gloed van fierheid zou haar doorstroomd hebben, als zij overal had

mogen hooren fluisteren: kijk, daar loopt de schitterende schrijver

Multatuli met zijn vrouw. En nu, nu zag zij in, dat deze vurige hoop

nooit verwezenlijkt zoude worden... Was het dan niet waar geweest, als

hij haar zijn tweede ik noemde, was het dan maar leugen of vleierij of

zelfbedrog geweest, als hij zoo menigmaal gezegd had, dat zíj alleen

in zijne ziel kon lezen, dat zíj alleen hem begreep! En als zij er

ooit iets toe mocht hebben bijgedragen om hem dat vast geloof in zich

zelf te geven, waaraan hij voor een groot gedeelte te danken had,

dat zijne verve hem nooit in den steek liet, ja, als zij de éenige

was, die daartoe ooit iets bijgedragen had, was zij dan niet als van

zelve de aangewezen persoon om, door voortdurende en onmiddellijke

tegenwoordigheid, te zien wat dat geloof uitwerkte en hoe die verve

hem de meest schitterende resultaten opleverde!

 

Tine kwam tot het besef dat haar man haar niet noodig had. Wat de

stoffelijke zijden van het bestaan aanging, was zij hem tot last,

en zij kon dien last niet kompenseeren door hem in het geestelijke

behulpzaam te zijn, want zijn geest bleek juist beter te kunnen werken

buiten haar aanwezigheid.

 

Hoe wreed moet het leven haar toegeschenen hebben, als zij haren

kinderen de afwezigheid van hun vader te verklaren had, als de

kleinen, die haar telkens hoorden spreken van vader die dit deed of

vader daar dát meê gebeurd was, haar ietwat angstig de vraag stelden,

waarom vader niet bij hen was, waarom zij vader nimmer zagen!

 

Aan deze wetenschap, die zij thans omtrent haren man opdeed, sloot die

andere, wellicht nog pijnlijker, zich onmiddellijk aan, dat haar man

ook nooit den grooten hartstocht voor haar gehad had, waarvan zij zich

altijd gevleid had het voorwerp te zijn. Nu begreep zij het ten volle

en besefte het met groot verdriet, dat hij alleen zich zelf steeds

gezocht had, niet in grof zelfzuchtige beteekenis, maar in zich zelf

zijn Muze, zijne godheid, die hem meer waard was dan alle aardsche

dingen. Zij begreep, dat hij haar had liefgehad, dat hij haar liefhad,

met hartelijke genegenheid, maar geenszins met de onbevredigde passie,

waarvan eene vrouw droomt in den geheimsten schuilhoek harer ziel.

 

Ja, hij schreef wel telkenmale aan het einde zijner brieven aan haar:

"Ik verlang dol, ik verlang dol [om bij u te zijn]," maar als dat