Multatuli 2

Multatuli 2

"... ik wil mijn naam niet op de affiches hebben, want daar men in

Holland, dom genoeg, dikwijls een vooroordeel heeft tegen menschen die

frivole dingen schrijven, en ik misschien later weêr in betrekking

komen zal, daarom wil ik onder een anderen naam gedrukt of gespeeld

worden. Ik noem mij Multatuli, dat is: ik heb veel gedragen. (Deze

mededeeling is niet onbelangrijk, daar het ontstaan van den pseudoniem

er in verklaard wordt.) Welnu, als nu mijn stuk gespeeld wordt,... hoop

ik, niet lang daarna klaar te zijn met mijn boek en als dit dan met den

naam Multatuli in de wereld komt, die als mijn stuk een beetje lukt,

gauw in de gedachten komt, omdat hij zoo vreemd en toch welluidend

klinkt, dan moet dat op mijn boek doen letten. En dat boek, beste

Tine, moet ons er boven op helpen. God geef radikaal. Want al is dan

de letterkunde nog zoo schraal beloond in Holland, ik hoop dat men

voor mijn boek een uitzondering maken zal, omdat het boek zelve eene

uitzondering wezen zal.

 

Ik heb u reeds gezegd dat ik zoo dikwijls verander van stemming

daarover, maar sedert den laatsten tijd ben ik er weer zeer mee

ingenomen. Ik kan niet zeggen dat ik hard voortga, maar ik ben daarover

niet zoo verdrietig als gij zoudt meenen, omdat dikwijls als ik niet

kan werken (eerst de kou en nu, na de warmte, weegluizen die mij

's nachts beletten te rusten en dan ben ik 's morgens zoo heet van

huid en niet dispos) omdat die bezwaren niet van mijn geest komen,

waarvoor ik toen ik aanving bang was...

 

Ik ben zeker dat men in recensiën er stukken uit overschrijven zal. En

dat men zeggen zal: Wie is die Multatuli?..."

 

De zelf-ontdekking, het langzaam bewustworden der genialiteit,

komt ook fraai uit in regels als deze. Uitvoerige aanhalingen zijn

hier voorzeker niet ongepast, daar het de teederste en edelste

gemoedsbewegingen geldt, die zich in eene menschenziel kunnen voordoen:

 

"Ik durf na wat ik zelf weet van Holland en wat Van Hasselt

schrijft, toch beweren dat men mijn boek betalen zal, want ik zal

de lezers aangrijpen zooals ze nooit aangegrepen zijn. Zeg daarvan

niets. (Hoe lief naïef, deze laatste woorden) want men noemt dat

malle verwaandheid... maar ik heb een proef op mijn werk. Als ik

niet gestoord word door uiterlijke dingen, schrijf ik zoo gauw dat

ik over twee dagen er niets meer van weet. Dan lees ik hard op, en

als iets vreemds, wat ik voor weinig tijds maakte, welnu, dat komt

mij dikwijls heel goed voor.

 

Nu vraag je wat ik schrijf. Lieve engel 't is zoo'n raar boek. Voor

ik begon liep ik verdrietig rond en bedacht of ik over onze positie en

het infame gouvernement aan den koning zou schrijven... ik merk onder

het schrijven dat ik stof in mijn hoofd heb voor vele boekdeelen...

 

... Jij komt ook in mijn boek, ik heb je juist gisterenavond een

ondeugende streek laten uitvoeren, hoor beste lieve Tine, mijn Tine,

je bent mijn lieve hart. Och, ik las je zoo graag wat voor. Ik geloof

waarachtig dat er veel geest in is. Het is vroolijk, koddig, men zal

hoop ik lachen, en dan stuit men op een passage die zeer ernstig is...

 

... Ik kan niet goed in weinig woorden uitleggen wat het is. Het

gelijkt naar geen ander boek...

 

... Is dat dan niet een gek boek? Ik heb buyen, dat ik mijn werk

afkeur, maar de slotsom is dat het heel goed is. Middelweg is er niet."

 

Zoo gaat de schrijver nog lang voort, telkens herhalend, dat het

zoo'n vreemd boek is, dat hij er zijne vrouw zoo graag iets uit

voorlezen zou, of aan haar het afschrift van een hoofdstuk zenden,

als de port maar niet zoo hoog was.

 

"... Och, ik wou je zoo graag de aanspraak voorlezen van een nieuw

Assistent-Resident die zijne betrekking aanvaardt. Hij heet Max

Havelaar (dat ben ik)."

 

"... Ik vind die passage zoo mooi. Ik heb er zelf bij geschreid. Maar

er liggen vele tranen op mijn handschrift..."

 

"... Ja, ik moet schrijver zijn, ik heb wel honderd boeken in mijn

hoofd." (Dit alles in de Brieven, 1859, blz. 60-103 vv.).

 

 

 

Toen Multatuli zich zijner genialiteit volkomen bewust was, heeft

hij zich aan die wetenschap, aan die gevoelswetenschap vastgeklampt

als aan het groote vermogen, dat hem zeker en stellig ééns, als

hij in 't leven bleef, wanneer dan ook, tot hoogen roem, en als

gevolg daarvan tot de hooge positie moest brengen, die hij nooit,

vóor zijn definitief vertrek naar Duitschland althans, gewanhoopt

heeft te zullen bereiken. Aanhoudend zal hij nu in 't vervolg, in

't openbaar, van zijn genie-zijn (dat hij verwarde met genialiteit)

spreken, zich daarop, en terecht, beroemen, en die genialiteit in zijn

binnenste als 't ware aankweeken en verzorgen als een kostbare plant.

 

Men herinnert zich, uit zijn werk, het bezoek aan de Japanners, waar

hij zich aandiende als zijnde een "genie". Op verschillende plaatsen

in de Brieven komt voor, dat hij zijne vrouw mededeelt, haar geen

uitvoerigen brief te kunnen schrijven, omdat hij zich dan te veel

"epancheert," omdat hij dan "leêg" raakt, hetgeen nadeelig is voor

"geest, poëzie en alles." Later, te Amsterdam wonende (Brieven, 2e dl.,

1860) noemt hij datzelfde als de reden, waarom zijn vrouw maar niet

vooreerst nog met hem moet komen samenwonen. Dit zou nadeelig zijn

voor zijn werk, daar hij dan tot haar alles zou zeggen, wat hij beter

deed met op te schrijven voor zijne uitgaven. Hij verpleegde dus zijne

genialiteit wèl als eene zorgzame moeder haar eenig en nukkig kindje.

 

Een, voor zijne letterkundige ontwikkeling bedenkelijker maatregel,

dien hij met het oog op het zelfde doel toepaste, bestond in zijne

bekende onthouding van lektuur, ten einde zijn oorspronkelijkheid

niet te verliezen, zoo als hij het ongeveer uitdrukt.

 

Deze maatregel was dáarom zoo bedenkelijk, om dat die onthouding hem

het eenige middel uit de hand nam, waarmede hij zijn oorspronkelijkheid

zoude hebben kunnen kontroleeren. Hij dacht zoo: ik ben nu geniaal,

ik heb nu eenmaal alles uit mij zelf, als ik dus nu maar voortdurend

de gedachten en sentimenten noteer, die in mij opwellen als in hun

oorsprong-bron, dan zal ik van zelf ook noodzakelijk origineel

blijven. Naar het ons voorkomt, vergiste Multatuli zich met dit

gevoelen. Want niet alleen had hij dan toch vroeger veel gelezen, en

las hij, zij 't ook zeer fragmentarisch, in boeken, in tijdschriften,

in kranten, in brieven zelfs, allerlei zaken, waaruit de geest van zijn

tijd hem moest blijken (een negentiende-eeuwer, die absoluut zich van

lektuur zou spenen is schier ondenkbaar, de lektuur is zijn dagelijksch

voedsel geworden, hij leeft er half van); maar ook, heeft er, door

wat men hoort, door wat men ziet, door de onophoudelijke aanraking

met menschen en dingen een nimmer onderbroken opneming van de tijdziel

in ons plaats, iets als een inzuiging door de poriën des geestes van

den tijd, waarin wij leven, aan welken invloed ook de sterkste mensch

zich niet kan onttrekken. En dit eenmaal gegeven zijnde, wordt het

gevaar duidelijk, dat degene loopt, die zich door zoo min mogelijk

lektuur te onderhouden, voor den invloed van buiten wil bewaren.

 

Want terwijl hij, door zoo veel mogelijk kennis te nemen van de

geestes-voortbrengselen zijner tijdgenooten, elke gedachte, elk

gevoel, dat in hem opkomt, kan toetsen aan de reeds bestaande en

volkomen uitgedrukte gedachten en sentimenten, om die te verwerpen,

welke slechts kopieën blijken te zijn en alleen die te aanvaarden en

te bewaren, wier nieuwheid zeker zal wezen; zal hij noodlottigerwijze,

in het tegenovergestelde geval, als hij de kiem eener wijsgeerige

gedachtenreeks of van poëtische samenstelling in zich waarneemt, hetzij

die kiem zonder onmiddellijk aanwijsbare oorzaak in hem zelf geworden

is, hetzij met zijn weten van buiten af tot hem is gekomen, zich aan

den arbeid zetten om uit de kiem zich het werk te doen ontwikkelen,

wat er uit groeien moet, niet wetend, dat een dergelijke ontwikkeling

reeds in hoofd en hart van een ander schrijver heeft plaats gegrepen,

en dat zijn arbeid dus, zonder dat hij 't zelf gissen kan, niet geheel

oorspronkelijk zal zijn.

 

Indien men dit goed in 't oog houdt, zal men ontwaren, dat, in de

geschiedenis der letterkunde (letterkunde in den zin van kollectieve

benaming voor wijsbegeerte en kunst genomen) deze twee typen van

schrijvers scherp tegenover elkander uitkomen: de bewust origineelen

en de onbewust onorigineelen. Multatuli meende, dat als hij er zich

maar voor hoedde te behooren tot de bewust onorigineelen, hij van zelf

tot de origineelen gerekend zou kunnen worden, terwijl het denkbeeld

van het bestaan der bewust-(d.i.: ten gevolge van lektuur en kontrôle)

origineelen en de onbewust-(d.i.: door gemis aan lektuur en kontrôle)

onorigineelen niet bij hem is opgekomen.

 

Naar onze meening, die wellicht eenigszins gewaagd kan heeten,

moet Multatuli, wat de algemeene wijze van voorstelling in zijne

letterkundige en den inhoud zijner wijsgeerige voortbrengselen aangaat,

tot de onbewust onorigineele schrijvers geacht worden te behooren.

 

Het is niet wel mogelijk dit gevoelen nader toe te lichten zonder voor

een oogenblik het onderwerp der letterkundige scholen te behandelen.

 

In 't algemeen schijnt men er veel gemakkelijker toe te komen het

bestaan van schilderscholen, dan het bestaan van letterkundige

scholen te erkennen. Het ligt niet in de bedoeling thans de oorzaak

van dat verschijnsel na te sporen. Genoeg zij het het verschijnsel te

konstateeren, bestatigen, zoo als de Vlamingen zeggen. Met de grootste

gemeenzaamheid spreekt men van de Hollandsche zeventiende-eeuwsche

schilderschool, van de schilderschool der Italiaansche Renaissance, van

de Spaansche schilderschool, van de verschillende negentiende-eeuwsche

Fransche schilderscholen, de akademische van David, de romantische

van Delacroix, de naturalistische van Millet, de impressionistische

van Manet, verder van de Duitsche, de Belgische en de Hollandsche

negentiende-eeuwsche schilderschool.

 

Maar van letterkunde-scholen, daarvan wil men niet zoo spoedig

weten. Nu is het waar, dat de schilders-ateliers, zoo als men die in de

groote centra der beschaving kent, het idee van school meer plastisch

verwezenlijken en de verbreiding er van dus in de hand werken. Zeker,

de leerlingen zitten daar in grooten getale ter neder, schilderend

of teekenend naar het model, en de meester gaat rond, toeziende,

om zijn goed- en afkeuringen uit te deelen.

 

Op deze wijze, zeer zeker, bestaan er geen letterkundige scholen. Er

wordt geen lokaal gebouwd, er worden geene banken getimmerd, er is

geen zwart bord en geen krijt, er zijn geen oorvegen-uitdeelende

meester en vingers-opstekende leerlingen vergaderd. Het woord school,

als men het ter gemeenschappelijke aanduiding van auteurs-groepen

bezigt, wordt niet aanschouwelijk gemaakt door het voorbeeld van een

Fröbel-school of een R. H. B. school.