Multatuli 1

Multatuli 1

Multatuli

Multatuli en Mr. J van Lennep; Multatuli en de Vrouwen

 

Author: Lodewijk van Deyssel

 

VOORAF

 

 

Het jaar 1890 is wel een rijk jaar geweest voor boekhandel en

letterkunde; rijk aan voor den boekhandel veelbelovende en te

gelijk--wat maar al te zelden het geval is--voor de letterkunde

interessante uitgaven. Van de in dat jaar verschenen werken,

welke betrekking hebben op de geschiedenis der letterkunde, kan er

ongetwijfeld geen in beteekenis wedijveren met de deelen Brieven [1],

waaraan het ons een genoegen is eene bespreking te kunnen wijden.

 

Er zijn drie hoofdsoorten van auteursbrieven. Vooreerst die, waarvan

de schrijvers er naar streven de minste met hun naam geteekende

schrifturen tot vlekkeloos grammatikaal-korrekte stukjes te

fatsoeneeren, waarvan de schrijvers geen onderscheid maken tusschen

hun voor de drukpers en het publiek en hun voor een post-couvert en

een enkelen persoon bestemde bladzijden. Hun eenvoudigste briefjes

zullen glad, netjes en "mooi" zijn als de steeds "aan kant" gehouden

zitkamer eener Hollandsche vrouw, maar zullen ook geen spoor van

de charme eener huiselijk-intieme, ongewild-oprechte en pittoresque

wanorde vertoonen. Het echte intérieur van hun gemoedsleven, bevroren

in keurige spraakkunstvormen,--zij 't ook met de koude pracht van

een ijspaleis,--getoiletteerd met eene onberispelijke punktuatie,

zal voor hun lezers nooit gemakkelijk te betreden en geheel te leeren

kennen zijn.

 

De tweede soort auteursbrieven zijn die, wier schrijvers een radikaal

onderscheid maken tusschen gedrukt en ongedrukt. Als deze de pen ter

hand nemen om haar gedurende eenige uren in dienst te stellen van

de drukpers, doen zij hunner gedachte en de uitdrukking daarvan iets

als een officiëel, konventioneel tuig aan, gebruiken alleen algemeen

aangenomen en vaststaande zins- en stijlwendingen, die hun overigens

even gemeenzaam zijn als aan ambtenaren van den Burgerlijken Stand

en aan Geestelijken de formule der huwelijksplechtigheden. Maar,

als ware daar toch iets minder aangenaams in, hoe wreken zij zich op

hunne eigene, in hun schatting verplichte, deftigheid, als, in een

ander gedeelte van den dag, het uur der gemeenzame korrespondentie

heeft geslagen! Dan vermeien zij er zich in, zoo gemakkelijk mogelijk,

ja, meer dan gemakkelijk, achteloos, slordig, zich in hemdsmouwen te

bewegen. Daardoor ontstaat zulk een buitensporig verschil tusschen

hun publieke en hun private geschriften, dat eene vergelijking van

die twee soorten voortbrengselen zou doen wanen, dat men met twee

menschen te doen heeft in plaats van met een en denzelfden.

 

De derde soort auteursbrieven gelijken den eerstgenoemden, doch op

omgekeerde wijze. Het zijn de brieven dier schrijvers, die denken,

spreken, boeken schrijven, en brieven schrijven, alles op de zelfde

manier, en wel niet op een vooraf door hen bedachte of aangenomene,

maar alleen zóo, als hun gemoed en geest het hun op 't oogenblik van

't schrijven zelf ingeeft. Van hen kan men met alle recht zeggen,

dat zij schrijven in den meest ongebonden aller stijlen. Zij bemoeien

zich niet met stijl, zij laten de kompositie van hun stijl geheel

aan de spontane werking hunner stemming over.

 

Multatuli behoorde tot deze laatste schrijvers. Behalve dat de toon in

zijn publieke werken hier en daar iets hooger is aangezet, heeft hij

al die werken geschreven alsof het intieme brieven waren. Dát althans

kunnen wij nu met de meeste stelligheid weten. Wij zijn nu in staat

de brieven, de huishoudelijkste en innigste brieven naast de openbare

werken te leggen en te konstateeren: Multatuli heeft nooit kunnen

vermoeden, dat deze brieven eens openbaar zouden worden, hij schreef,

zooals hij dacht, en: zijn ander werk is precies als deze brieven. Ook

in dat andere werk schreef hij dus zooals hij dacht. Deze man heeft

de o. a. door Zola in Musset als zeldzaam geprezen verdienste van

nooit te hebben gelogen.

 

Laat ons dus herhalen: nu wij deze brieven bezitten, nu wij dus

zonder zweem van twijfel weten, dat Multatuli zich steeds gaf,

zooals hij was, nú kunnen wij pas degelijk aan de karakteristiek van

zijn persoon arbeiden, zonder vrees dat later eventueel te ontdekken

gegevens onze waardeeringen zouden kunnen beschamen. En daarom zijn

deze Brieven zulk een belangrijke uitgaaf te achten, en daarom behoort

het Nederlandsch publiek mevr. Dekker dankbaar te zijn, dat zij deze

uitgave heeft ondernomen.

 

 

 

Er is een belangrijk verschil in opvatting van hunne taak als

uitgeefster der Brieven hunner echtgenooten tusschen mevr. Dekker

en mevr. Huet, belangrijk en zeer eigenaardig. De koele en effen

brieven van onzen scherpen en kalmen officiëelen kritikus heeft

zijne vrouw ons gegeven, zoo maar, zooals zij daar lagen, zonder

eenig kommentaar, zonder emendaties, als archiefstukken ten behoeve

der letterkundige geschiedenis. De ongedurige, woelige, nooit eens

even bedaarde maar altijd hartstochtelijke epistolaire uitingen van

onzen niet-officiëelen philosoof, romanschrijver en prozadichter,

worden ons voorgelegd als heftige pleidooien in een polemiek, die nog

maar niet wil uitsterven, en mevr. Dekker omgeeft ze van, wikkelt

ze als 't ware in, kommentaren, in even intiemen toon gesteld als

de brieven zelf, en waar zij onophoudelijk zoo nadrukkelijk mogelijk

partij kiest voor haar beminden en vereerden man. Multatuli's vurige

ziel werkt na zijn dood nog na, er komt nog vuur uit zijn graf, deze

brieven zijn als de laatste brandende opwellingen van een vulkaan,

dien men ten onrechte reeds voor geheel uitgeput hield.

 

 

 

 

 

 

 

 

I. LETTERKUNDIGE BETEEKENIS VAN MULTATULI EN ZIJN WERK

 

 

Het woord "geniaal" meenen wij te mogen gebruiken in den zin van:

intuïtief in kunst, wetenschap, wijsbegeerte en letterkunde, spontaan

en helderziend in de hooge zaken van den geest. Geniaal is hij,

die plotseling, zonder dat hij 't zelf eigenlijk goed weet, doet

datgene, wat anderen slechts bereiken na lange jaren van oefening en

voorbereiding, vooral indien hij 't dan zelfs nog beter doet dan die

anderen het kunnen.

 

Hechten wij deze beteekenis aan het woord, dan is Multatuli een

geniaal man geweest bij uitnemendheid. Niet alleen dat hij nooit

zijn best heeft gedaan om letterkundige te worden, niet alleen dat

hij zelf steeds is blijven beweren geen letterkundige te zijn, maar

hij kwam tot het voortbrengen van letterkundige zaken geheel en al

zonder dat hij 't wist, geheel en al als 't ware buiten zichzelf

om. Hij was een ambtenaar, die meende verongelijkt te zijn; na

vruchteloos alle andere, meer gewone, middelen aangewend te hebben

om in zijn recht hersteld te worden, nam hij nu een middel te baat,

dat hem het uiterste, het eenig overblijvende, en ook ten slotte

het meest afdoende, toescheen; hij wenschte namelijk zijn zaak te

brengen voor de rechtbank der openbare meening. Hij nam dus de pen

ter hand, om: iets te beweren, om: een pleidooi te houden;--en ziet,

toevallig, van-zelf, tegen zijn bedoeling in, schreef zijne pen, door

zijne koude vingers op het Brusselsche zolderkamertje bestuurd, een

fraai letterkundig kunstwerk, een gedicht in proza, vol onstuimige

kunst-elementen van hartstochtelijke welsprekendheid, het beste

Nederlandsche belletristische werk van die jaren.

 

Van zijne genialiteit is Multatuli zich bewust geweest, althans

na dat hij Max Havelaar had voltooid. Na de lezing der verschenen

Brieven, is de veronderstelling niet gewaagd, dat gedurende het in

schrift stellen van Max Havelaar de bewust-wording der genialiteit

in Multatuli's binnenste plaats greep. Aandoenlijke bladzijden,

merkwaardige gegevens voor de letterkundige zielkunde tevens,

zijn de over zijn boek handelende passages in de brieven, die hij,

tijdens het opstellen van Max Havelaar, van Brussel uit aan zijn vrouw

schreef. Men neemt er zooveel als de ontroering in waar, die hem zelf

vervulde, bij de dagelijksche verrassingen, die het ontdekken van den

verborgen schat van zijn talent in zijne ziel hem bereidde. Eerst een

enkele regel over zijn Eerlooze (De Bruid daarboven). Deze is nog koel,

maar de zelf-ontdekking begint: "Ik heb idee dat ik daarvan iets maak,

en als ik slaag, schrijf ik meer" (Brieven, 1859, bl. 57). Dit was in

't begin van September 1859. Een paar weken later was Multatuli reeds

aan Max Havelaar begonnen te werken. Hij had zijn Eerlooze aan een

schouwburgbestuur gezonden en hoopte nu, om zelf moed te hebben om met

schrijven door te gaan, dat de heeren zijn werk zouden goedkeuren. Zie

hier wat hij, ongeveer 20 Sept., er over schrijft:

 

"Ik had te meer het antwoord [2] gaarne gehad omdat dit een goeden

invloed hebben zou op mijn werk. Ik ben namelijk sedert vele dagen

bezig met het schrijven van een ding dat misschien wel drie deelen

groot wordt. Nu is het zonderling zooals ik bij dat werk telkens

verander van opinie over het zelve. Ik heb oogenblikken dat ik er mee

tevreden ben en dan weer komt het mij voor als om te verscheuren. Ik

gis een 100 pagina's druk klaar te hebben. Als nu dat van de Eerlooze

gedurende dien tijd marcheerde, zou mij dat wat moed geven. Ik heb den

titel van dat stuk veranderd, het heet nu: De Bruid daarboven! Ik heb

het netjes overgeschreven en laten inbinden, en nu ligt het daar. Is

dat niet verdrietig? Zoo gaat het kassian met alles, hoe ik mij

ook uitsloof.

 

Als ik het werk waar ik nu mee bezig ben ten einde brengen kan, zou de

mogelijkheid om er een uitgever voor te vinden, zeker veel afhangen

van de réussite van den Eerlooze. Als dat een beetje opgang maakte

zou men er eerder toe overgaan iets te drukken, dan als de naam des

schrijvers geheel onbekend is.

 

Ik ben dikwijls mismoedig, en heb buyen dat ik niets kan

voortbrengen. Ik schrijf zoo weinig omdat ik niets te schrijven heb,

en mijne vingers zijn moe; ik heb er de kramp in. Het is maar jammer

dat ik zelf niet weet of mijn werk wat waarde heeft. Het komt me

telkens zoo onbeduidend voor, en dan weer niet."

 

Elders (28 Sept. 1859) heet het, na dat hij van de Vrijmetselaars,

Broeders van 't Rozekruis, door wier bemiddeling hij zijn Bruid

daarboven! op het tooneel wilde beproeven te brengen, o. a. vernomen

had, dat tooneel-besturen zich reeds royaal toonden indien zij een stuk

met vijf-en-twintig gulden betaalden, ook in een brief aan zijne vrouw: