|
Ethica, by Benedictus de
Spinoza
WERELDBIBLIOTHEEK
ONDER LEIDING VAN L.
SIMONS.
UITGEGEVEN DOOR DE MAATSCHAPPIJ VOOR GOEDE EN GOEDKOOPE
LECTUUR.
AMSTERDAM
Baruch, later genaamd Benedictus de Spinoza (de
Espinoza) werd
den 24sten November 1632 te Amsterdam geboren. Zijn
ouders
behoorden beiden tot een naar Holland uitgeweken geslacht
van
Portugeesche Joden. Van zijn zevende jaar af werd hij opgevoed op
de
Talmoed-Thora-school, waar hij onderwezen werd in de
Hebreeuwsche taal,
schriftgeleerdheid en filosofie, alsook in het
Spaansch; de laatste jaren
onder leiding van den bekenden rabbijn
Morteira. Zijn buitengewone
scherpzinnigheid trok reeds vroeg de
aandacht zijner leermeesters en deed hen
groote verwachtingen
omtrent hem koesteren, maar al spoedig bracht zij hem in
botsing
met het dogmatisch wetsgeloof. Het conflict werd steeds
scherper,
en ofschoon men den jongen geleerde herhaaldelijk, zoowel
door
bedreiging als door beloften (een jaargeld van duizend gulden dat
hem
werd aangeboden op voorwaarde dat hij zich althans uiterlijk
aan de kerk zou
onderwerpen, werd door hem van de hand gewezen)
voor het Jodendom trachtte te
behouden, verwekten zijn kritiek en
verzet tenslotte zulk een ergernis dat
hij den 27sten Juli 1656
plechtiglijk door den banvloek uit de Joodsche
gemeenschap werd
gestooten. Een tijd lang was de uitgebannen Jood nu
huisgenoot en
leerling van den katholieken medicus Dr. Franciscus van
den
Enden, een hoogst bekwaam man doch berucht vrijgeest, die een
gunstig
bekende en druk bezochte Latijnsche school bestuurde.
Spinoza, die tot dusver
slechts de Joodsche wetenschappen
beoefend had, werd door hem in het Latijn
onderwezen en tevens
grondig ingewijd in de filosofie van Descartes en
de
verschillende natuurwetenschappen. Bij van den Enden, en ook
onder de
Collegianten (Doopsgezinden) wier vergaderingen hij
herhaaldelijk bezocht,
ontmoette hij zijn eerste vrienden en
aanhangers; voor welken kleinen kring
hij tusschen 1658 en 1660
de "Korte Verhandeling van God, de Mensch en
deszelfs welstand"
schreef, een werk dat als het eerste ontwerp der Ethica is
te
beschouwen. Het werd door de vrienden als handschrift voorgelezen
en
besproken (evenals later de brieven van den wijsgeer onder hen
circuleerden)
en verscheen eerst na zijn dood in druk. In den
laatsten tijd van zijn
verblijf bij van den Enden, toen hij zijn
leermeester bij diens onderwijs
behulpzaam was, schreef hij
waarschijnlijk ook het onvoltooid gebleven
"Tractatus de
Intellectus Emendatione" (Verhandeling over de verbetering
des
Verstands) waarin de schoone inleiding over de redenen die hem
noopten
zijn leven aan de wijsbegeerte te gaan wijden[V1]. Het
schijnt dat het
gestook der teleurgestelde en verbitterde
rabbijnen Spinoza aanleiding gaf
Amsterdam te verlaten; misschien
ook dreef hem behoefte aan minder drukke
omgeving: in 1661
althans vestigde hij zich in Rijnsburg. Hier schreef
en
publiceerde hij (1663) een ten behoeve van een leerling
geschreven
verhandeling over de beginselen der filosofie van
Descartes (Principia
philosophiae cartesianae) met een aanhangsel
"Cogitata metaphysica"
(Metaphysische overdenkingen). In 1663
verhuisde hij naar Voorburg, vandaar
trok hij in 1669 naar Den
Haag, waar hij tot zijn dood, den 21sten Februari
1677 bleef.
[Voetnoot 1: De vertaling dier inleidende beschouwing doe ik
aan
de Ethica voorafgaan.]
Ofschoon Spinoza's leven niet zoo eenzaam
en teruggetrokken was
als men vroeger meende--hij onderhield omgang, soms
zeer drukken
omgang, met tal van personen, waaronder verscheidene geleerde
en
aanzienlijke lieden, die het gezelschap van den diepzinnigen,
maar
bescheiden en beminnelijken denker gaarne zochten--bleef hij
toch zeldzaam
onafhankelijk van menschen en omstandigheden. Al
was zijn leer volstrekt niet
asketisch, in de praktijk stelde hij
zich met uiterst weinig tevreden. Zijn
karig levensonderhoud
verdiende hij met het slijpen van brilleglazen en
lenzen, in welk
ambacht hij, naar het oordeel van mannen als Christiaan
Huygens,
een groote bedrevenheid bezat. Een jaargeld, hem door
een
bewonderaar aangeboden, weigerde hij en eerst toen het hem als
legaat
werd vermaakt, aanvaardde hij er een klein gedeelte van.
Ook een Fransch
jaargeld wilde hij niet aannemen. Het
professoraat te Heidelberg, hem in 1673
door den keurvorst Karl
Ludwig van de Palts aangeboden, sloeg hij af. Alle
hebzucht,
ijdelheid en eerzucht waren hem vreemd. Maar ook alle
valsche
bescheidenheid. Als hij zijn vrienden verzocht toch vooral
zijn
leer niet aan de groote klok te hangen en er in 1675, na een
verwoede
agitatie der geestelijkheid en der Cartesianen, van
afzag de Ethica nog
tijdens zijn leven te publiceeren, zoo was
het geen bescheidenheid en nog
minder vrees die hem daartoe
bewogen. Door de publicatie in 1670 van zijn
"Tractatus
theologico-politicus" (Godgeleerd-staatkundig vertoog), een
werk
waarvan ieder wist, hoewel het anoniem verscheen, dat hij
de
schrijver was en welks onvervaarde bijbelkritiek heel de
godgeleerde
wereld deed ontstellen en tegen hem in het harnas
joeg, had hij getoond waar
het noodig was de benepen
laatdunkendheid der theologanten van dien tijd te
durven tarten
en met fijnste ironie te kunnen hoonen. Maar liever dan
strijd
wilde hij rust. Hij was een dier zeer schaarschen onder de
groote
geesten, die in kalme zelfbewustheid, in het stil-trotsche
besef
van te arbeiden voor de eeuwigheid, terwille van zijn
werkkracht
afstand kon doen van elk door nuttelooze ijdelheid
ingeblazen
getwist. Zijn hoog-voorname gezindheid schuwde al het
heftige,
opzichtige en buitensporige. En zoo ging zijn leven, na
dien
eersten stormachtigen tijd zijner uitbanning (die intusschen
zijn
eigen gemoedsrust minder verstoorde dan die zijner vijanden)
effen en
kalm voorbij in rustigen arbeid. En even rustig,
onverward en onvervaard
wachtte hij den dood, waarmede de tering
hem jarenlang
bedreigde.
Dadelijk na zijn dood had zijn huisheer, volgens Spinoza's
eigen
opdracht, den lessenaar die het handschrift der Ethica en
der
overige onuitgegeven werken bevatte, aan de vrienden in
Amsterdam
gezonden en reeds in het einde van hetzelfde jaar verschenen
zij
in het licht.[V2]
[Voetnoot 2: De uitvoerigste levensbeschrijving
van Spinoza is te
vinden in het voortreffelijke werk van K.O. Meinsma:
Spinoza en
zijn Kring.]
De kern van Spinoza's leer is in het kort
aldus te formuleeren:
Er is een "iets" dat op-zichzelf, uit eigen kracht,
als
"zijns-zelfs-oorzaak" bestaat. Dit is de Substantie, het
zelfstandige,
God. Deze substantie is eeuwig, en oneindig vele
zijn haar attributen
(kenmerken), ofschoon wij menschen daarvan
slechts twee, het Denken en de
Uitgebreidheid (Geest en Materie)
kennen. Alle bijzondere dingen, heel de
verschijningswereld
waarin wij leven, zijn "wijzigingen" (modi), dat wil
zeggen
eindige, tijdelijke en vergankelijke openbaringen van de
eeuwige,
oneindige godheid, waarin alles bestaat, op- en ondergaat. Zoo
is
onze geest een straal van Gods geest, ons lichaam een deel van
Gods
lichaam, en uit het redelijk bewustzijn, het klare en
duidelijke begrip dezer
eenheid, ontbloeit de geestelijke liefde
tot God, die niets anders is dan de
bewustwording van Godzelf in
onzen eigen geest; en hierin ligt onze
verlossing en
gelukzaligheid.
Dit is de leer van den klaren denker en
vromen mysticus die als
godslasteraar uit de Joodsche kerkgemeenschap
gebannen en door
christelijke dominees als "grouwelijck atheist" werd
aangeblaft.
Of Spinoza deze eenheid van God en Wereld werkelijk
"overtuigend
bewezen" heeft en of zijn zedeleer van zachtzinnige kracht
en
kalme berusting, van "wel doen en blij zijn", werkelijk alleen
uit zijn
systeem kan voortvloeien? Spinoza zelf leefde in het
ongeschokt vertrouwen
dat hij in het bezit was der "ware
wijsbegeerte"[V3]; maar al konden wij in
zijn werk misschien niet
anders zien dan een eerlijke, of zelfs de eerlijkste
poging om de
waarheid te benaderen, dit behoeft toch onze bewondering
en
liefde niet te verkleinen. Bij ons nog zoo ontoereikend denken
is
voorloopig nog niet wat, maar hoe men denkt hoofdzaak. Men moet
het
werk van een wijsgeer beschouwen en genieten als het werk van
een groot
schilder; de "leer" bij den een is evenmin
onverschillig als de
"voorstelling" bij den ander; maar zij is
evenmin hoofdzaak. De ontroering,
het wezenlijke waardoor wij ons
een voelen met den wil, de innerlijke
bedoeling van den schepper,
ontspruit uit het hoe, uit het meevoelen, het
meeleven met die
bewogenheid die in de scheppingsdaad zelf zich openbaart. De
ware
wijsheid die een wijsgeer ons meedeelt is niet de positieve
formule,
het vaste systeem dat wij als een lesje kunnen napraten,
maar geheel zijn
wijze van denken en zijn, waarin zijn bijzondere
virtuositeit van uiting ons
dwingt onszelf te verplaatsen. Het
kan zijn dat men deze wijze van denken en
zijn volkomen
"begrijpt", in zich opneemt, en toch tot gedeeltelijk of
geheel
andere formeele gevolgtrekkingen komt als de wijsgeer zelf.
Het
verstandelijk, kritisch oordeel over de "waarde" eener leer
raakt
daarom tot op zekere hoogte volstrekt niet aan de beteekenis van
de
in haar tot uiting gekomen "wijsheid".
[Voetnoot 3: Brief aan Albert
Burgh (LXXVI): "Ik onderstel niet
dat ik de beste filosofie heb uitgevonden,
maar ik weet dat ik de
ware begrijp."]
Ook bij Spinoza is dit het
geval. Ik wil in geenen deele de
groote beteekenis van zijn leer als logisch
systeem, van haar
scherp formuleerbare bewijzen of zelfs beweringen,
ontkennen.
Maar het zijn niet deze dingen op zichzelf, het is niet
de
verloochening van het dualisme, de onttroning van God als
schepper en
willekeurig bestuurder eener buiten hem staande
wereld; niet de bevrijding
uit de antropocentrische[V4]
wereldbeschouwing en het anthropomorphe[V5]
godsbegrip; niet zijn
nog voor de hedendaagsche denkbeelden voorbeeldige
theorie
omtrent het parallelisme van geest en materie; niet die scherpe
en
objectieve behandeling der gemoedsaandoeningen, welke door de
moderne
psychologie misschien wat is uitgebreid, maar in den
grond der zaak niet werd
verbeterd; het is niet deze positieve en
radikale voortzetting en
ontwikkeling van de denkbeelden van
Descartes, de Occasionalisten of wie ook;
al dit duidelijk
formuleerbare en historisch waardeerbare is het niet wat ons
het
meest in Spinoza's werk ontroert. Het is zeker geen
gering
intellektueel genot telkens in Spinoza's geschriften bronnen
te
ontdekken van zoovele ons thans vertrouwde denkbeelden en
theorieen,
maar het is tenslotte niet daarom dat wie eens zijn
troost bij hem vond, ook
later, en steeds met denzelfden eerbied
en dezelfde liefde naar hem blijft
luisteren. Neen, het is het
diep besef dat de moed, de eerlijkheid en de
kracht van zijn
denken nog steeds ongeevenaarde voorbeelden zijn en nog
lang
zullen blijven voor alle wijsgeerige gelukzoekers, die niet tot
het
volle bewustzijn hunner eigen goddelijkheid konden stijgen;
het is de veilige
zekerheid dat hij, een mensch, de rust en de
kracht en de liefde kende en dat
dus ook wij kunnen veroveren wat
nu, meer dan twee eeuwen na zijn dood, zelfs
voor een
"verlichter" menschdom een nog te verheven leuze en
daardoor
veelal een ijdele frase is: harmonie met het eeuwige en
oneindige
leven.
[Voetnoot 4: Waarbij de mensch (anthropos) als
middelpunt, als
hoofdzaak, beschouwd wordt.]
[Voetnoot 5:
Menschvormig.]
Omstreeks twintig jaar geleden, toen ik studeerde voor
het
staatsexamen, besloot ik ter oefening en afwisseling ook eens
iets
anders te lezen dan alleen klassieken. Mijn keus viel toen
voor het Grieksch
op het Nieuwe Testament, voor het Latijn op
Spinoza's Ethica, twee werken,
mij voordien nagenoeg onbekend.
Van beiden heb ik meer geleerd dan een beetje
Grieksch en Latijn;
ik heb ze bewonderd als twee van de meest grootsche
geestelijke
scheppingen die de menschheid bezit. Maar ontroerde mij
het
eerste alleen als een schoon, maar onmiskenbaar verzonnen verhaal
met
een onreeele tendens: de navolging van het onbereikbare; het
tweede stond
voor mij als een geweldige wereld van werkelijkheden
die voor alle zoekend
verlangen overal stevig houvast scheen te
bieden. En in Spinoza zag ik den
mensch die werkelijk
voorbeeldig, wijl werkelijk navolgbaar, was. En terwijl
ik
thans,--nu niet in een tijd van eigen Sturm und Drang, maar te
midden
van het onbeschaafde strijdrumoer van heel een verdwaasde
en verwilderde
wereld,--mij voor deze vertaling opnieuw in het
rustig voorname werk moest
verdiepen, kwam telkens de herinnering
aan die eerste verrassing en blijden
vrede weer in mij op. Met
schroom was ik begonnen; zou ik ook van deze
wijsheid vervreemd
blijken? Zoovele "reeele" stand- en steunpunten en
stevige
houvasten waren niets dan verraderlijke klippen gebleken,
waarop
het argeloos denken strandde. Maar ofschoon ik al die
eens
zorgvuldig nageplozen stellingen wel met gansch andere oogen
herzag,
nog leeft onverzwakt diezelfde dankbare bewondering voor
den geest, die
iederen zin van zijn werk vervult, dien trotschen,
vrijen, onverbiddelijk
eerlijken wil tot begrijpen der dingen,
die het wezenlijke van Spinoza's
denken is en die zijn filosofie
gemaakt heeft tot den hoeksteen der geheele
moderne wijsbegeerte
en zielkunde.
Ik deel deze persoonlijke ervaring
mede omdat zij de herinnering
is van tallooze jonge geesten die zich eens
ontworstelden aan de
knechtschap van oude vooroordeelen, omdat zij welhaast
de
herinnering zijn zal van heel de denkende menschheid. Zij is
dezelfde
ervaring die Goethe opdeed, toen hij eens na langen
tusschentijd Spinoza's
werken weder ter hand nam: "Dezelfde
atmosfeer van vrede woei mij weer aan.
Ik gaf mij geheel aan de
lectuur over en dacht, terwijl ik in mijn eigen
binnenste keek,
nooit zoo duidelijk de wereld te hebben
gezien."[V6]
[Voetnoot 6: Wahrheit und Dichtung aus meinem Leben, Buch
XVI.]
"Hen kai pan, (een en al) iets anders ken ik niet meer"
zeide
Lessing in een gesprek met Jacobi (1780) "Er is geen
andere
filosofie dan die van Spinoza."
En Hegel: "Het is deze
morgenlandsche opvatting, die door Spinoza
het eerst in het avondland werd
uitgesproken. Het denken moet
zich op het standpunt van het Spinozisme
geplaatst hebben, dit is
het wezenlijke begin van alle filosofeeren. Als men
begint te
filosofeeren, moet men allereerst Spinozist zijn. De ziel
moet
zich baden in dezen aether der eene substantie, waarin al wat
men
eens voor waar hield is ten onder gegaan. Het is deze negatie van
alle
bijzonderheid, waartoe elk wijsgeer eens moet zijn gekomen;
het is de
_bevrijding_ van den geest en zijn absolute
grondslag."[V7]
[Voetnoot
7: Geschichte der Philosophie. Werke Band XV. Ed.
1836.]
En Schelling:
"Niemand mag hopen tot waarheid en volmaaktheid in
de filosofie te zullen
voortschrijden, zoo hij niet althans eens
in zijn leven zich in den afgrond
van het Spinozisme heeft laten
verzinken."[V8]
[Voetnoot 8: Werke.
Erste Abt. Band X.]
Ja, de voorganger van alle groote denkers en dichters
van den
nieuwen tijd, de verlosser voor tallooze geestelijk benauwden
en
gekerkerden was hij: "Spinoza, de blijde boodschapper der
mondige
menschheid."[V9]
[Voetnoot 9: Van Vloten.]
Men
heeft het "betreurd" dat Spinoza zijn leer uiteen zette
volgens "meetkundige
methode", dat hij zijn levenswerk dien
"overbodigen", sommigen zeggen
"ongenietbaren" vorm gaf. Het
lijkt alles zeer scherpzinnig en het zal wel
zeer verheven zijn,
zeggen deze lieden; maar het klinkt zoo nuchter, zoo
koel, zoo
erg klaar bewust.
"Zijn systeem" zegt Windelband, "is
misschien wel het meest
indrukwekkende begrips-poeem (Begriffs_dichtung_) dat
ooit een
menschelijk brein ontsprong; het strikt logische van zijn
denken
en de klare zuiverheid van zijn overtuiging verzekeren hem
de
bewondering van het nageslacht. Maar steeds zal ook de
onoplosbare
tegenstrijdigheid tusschen den gloed zijner
godsliefde en de snijdende
kilheid zijner wereldbeschouwing de
rust afbreuk doen waarin men den
geweldigen samenhang zijner
gedachten zou wenschen te
genieten."[V10]
[Voetnoot 10: Geschichte der neueren Philosophie,
1.]
[Illustratie: Spinoza op 39-jarigen leeftijd
Naar een
schilderij van Hendrik van der Spyck]
Zelfs Heinrich Heine noemt de
mathematische bewijsvoering een
"groot gebrek". "De wiskundige vorm geeft
Spinoza een stug
uiterlijk". Maar Heine, de dichter, die toch naar de meening
der
hierboven bedoelde spijtige bewonderaars een sterker afkeer
behoorde
te hebben van alle zoogenaamd koud en dor
intellektualisme dan de geleerde
filosofie-historicus, Heine
vervolgde: "Maar dit is als de ruwe schil der
amandel, de kern is
des te verblijdender. Bij de lectuur van Spinoza grijpt
ons een
gevoel aan als bij den aanblik der natuur in haar
diepst-levende
rust. Een woud van hemelhooge gedachten, wier bloeiende toppen
in
wuivende beweging zijn terwijl de onwrikbare stammen wortelen in
de
eeuwige aarde. Er is in de geschriften van Spinoza een zekere
atmosfeer die
onverklaarbaar is. Het is alsof de luwten der
toekomst ons er uit
tegenwaaien."[V11]
[Voetnoot 11: Geschichte der Religion und Philosophie
in
Deutschland.]
Inderdaad, Spinoza's gedachten zijn nuchter, koel en
klaar. Wat
mogen wij anders verwachten van den man voor wien "klaar
en
duidelijk begrijpen" het hoogste was? Maar zij zijn nuchter, koel
en
klaar als een ijle dageraad in vroege lente, wanneer heel de
natuur is als
een stille glimlach van rustig-zekere verwachting,
zij zijn van een
schoonheid even verheven, een blijheid even
zuiver en een innigheid even
wonderbaar teer. Eer dan zich te
bedroeven over zijn strengen betoogtrant,
moest men zich er over
verheugen dat nochtans zulk een warme gloed van liefde
heel zijn
werk overstraalt.
Spinoza's "koel verstand" heeft nooit zijn
"warm gemoed" verlamd
of onderdrukt, maar het integendeel geleid uit de
onzekere
verwarring van zijn jeugdige hartstochten naar de
veilige
hoogheid eener dankbaar geeerbiedigde redelijkheid.
Zijn
intellectualisme berust niet op gemis, maar op loutering van
gevoel;
nooit heeft zich een dwaas verlangend hart, na zwaren
strijd, rustiger,
blijder en dankbaarder "onderworpen" aan de
Rede dan het zijne. Die
onderwerping was in waarheid bevrijding.
En is men wel zoo zeker dat
diezelfde gemoedswarmte ons koesteren
zou als Spinoza een anderen vorm
gekozen had? Is het niet
eigenlijk een pedanterie te beweren dat Spinoza zijn
gedachten op
andere wijze beter had kunnen uiten? Maar Spinoza koos
immers
dien vorm en hij was er de man niet naar om iets onbezonnen
te
doen, zonder zich rekenschap te geven van zijn bedoeling er
mede,
allerminst zooiets als het schrijven van zijn levenswerk. En
wie
Spinoza's leven en denkwijze, en leven en denkwijze zijner
omgeving
eenigszins kent, voelt ook al spoedig dat die
veelgesmade wiskundige
bewijstrant voor hem, den opvolger van
Descartes, den vriend van Jan de Wit,
Christiaan Huygens en van
zooveel andere vermaarde wiskunstenaars, de eenige
doelmatige
moest schijnen om in dien gistenden, troebelen tijd zijn
klare
waarheden te betoogen. Men moge achteraf beweren, en mijns
inziens
volkomen terecht, dat de wiskundige bewijsvoering voor
wijsgeerige
stellingen, welke toch ten slotte steeds slechts min
of meer aannemelijke
_beweringen_ zijn, alle _bewijs_ kracht
mist; de eigenlijke beteekenis der
methode is ook een geheel
andere. Zij is een grootsche propagandistische
betooging tegen de
kinderachtige en nuttelooze dweperij van allerlei
warhoofden, die
liever over God, Wereld en Mensch grondeloos fantaseeren naar
het
hen wordt ingegeven door hun zoogenaamde gevoel (waaronder zij
dan al
hun verwarde, verdoezelde voorstellingen verstaan) dan met
hun verstand, het
hoogste vermogen dat God hen gaf, er werkelijk
over te denken. Weest in uw
denken over de hoogste
levensvraagstukken zoo nuchter, dat wil zeggen
zoo
onbevooroordeeld, zoo koel, dat wil zeggen zoo onbevreesd voor
den
uitslag, zoo absoluut eerlijk, als de wiskundige is bij het
denken over
cirkels en driehoeken. Eerst wanneer ge u tot die
geestelijke hoogheid hebt
opgewerkt, wil Spinoza zeggen, is u de
weg geopend tot klaar en duidelijk
begrip, tot liefde en tot
zaligheid.
_October
1915._ N. v.
SUCHTELEN.
BENEDICTUS DE SPINOZA
VERHANDELING OVER DE
VERBETERING DES VERSTANDS
(Inleidende
beschouwing)
* * * *
*
VERHANDELING OVER DE VERBETERING DES VERSTANDS
*
* * * *
(INLEIDENDE BESCHOUWING)
Nadat de
ervaring mij geleerd had, dat al wat zoo in het gewone
leven voorkomt ijdel
en nietig is, en ik inzag dat alles waarvoor
en wat ik vreesde niets goeds
noch kwaads bevatte, tenzij alleen
voor zoover mijn gemoed er door bewogen
werd, besloot ik
eindelijk te onderzoeken of er ook iets bestond dat
een
waarachtig goed was, dat men deelachtig zou kunnen worden en
waardoor
alleen, met verwerping van al het overige, de ziel kon
worden vervuld;
kortom, of er iets bestond waardoor ik, wanneer
ik het gevonden en bereikt
had, een gestadige en hoogste blijheid
eeuwiglijk zou genieten. Ik zeg dat ik
hiertoe "eindelijk
besloot"; op het eerste gezicht immers scheen het
ongeraden
terwille van een vooralsnog onzekere zaak iets zekers te
laten
varen: zag ik toch de gemakken welke door eer en rijkdom
verkregen
worden en dat ik genoodzaakt zou zijn van het streven
daarnaar af te zien,
indien ik ernstig werk wilde maken van iets
nieuws. Zoo misschien het hoogste
geluk in hen lag, dan zou ik
dit--ik zag dat duidelijk in--moeten missen. Lag
het evenwel niet
in hen, zoo zou ik, indien ik toch naar deze zaken streefde,
ook
dan het hoogste geluk moeten ontberen. Ik overwoog daarom in
mijn
gemoed of het wellicht mogelijk zou zijn tot een
nieuwe
levensinrichting, of althans tot de zekerheid daaromtrent
te
geraken, zonder den gewonen gang en inrichting van mijn leven
te
wijzigen; wat ik dikwijls te vergeefs beproefd heb. Want de
dingen die
zich het meest doen gelden in het leven, en door de
menschen, gelijk men uit
hun daden kan opmaken, voor het hoogste
goed worden gehouden, kunnen tot drie
worden terug gebracht, te
weten: rijkdom, eer en zingenot. Door deze drie
wordt de geest
dermate in beslag genomen, dat hij nagenoeg niet meer aan
eenig
ander goed kan denken. Wat het zingenot betreft, hierin blijft
de
ziel evenzeer bevangen als hadde zij in iets goeds
bevrediging
gevonden; waardoor zij grootelijks belemmerd wordt aan
iets
anders te denken. Na het genot volgt echter de diepste
droefenis,
welke, ook al houdt zij den geest niet langer gevangen, hem
toch
verwart en verlamt. Door eer en rijkdom na te jagen wordt de
geest
niet minder afgeleid, vooral waar deze slechts om hun zelfs
wil gezocht
worden, wijl dan voorondersteld wordt dat zijzelf
hoogste goed zijn. Wel het
meest echter wordt de geest uit zijn
koers gebracht door de eerzucht; immers
eer wordt steeds als op
zichzelf goed beschouwd, als een einddoel, waarnaar
alles zich
richten moet. Voorts bestaat er voor deze beiden niet,
gelijk
voor het zingenot, een naberouw, doch hoe meer men van
beiden
bezit, hoe meer de vreugde over hen toeneemt; en bijgevolg
worden
wij ook telkens meer er toe geprikkeld beide nog te
vermeerderen.
Wordt echter onze verwachting in een of ander geval bedrogen,
zoo
ontspringt hieruit alweer de diepste verslagenheid. Ten slotte is
de
eerzucht ook daardoor een groote belemmering, wijl wij, om in
eere te komen,
noodzakelijk ons leven naar de begrippen der
menschen moeten inrichten,
namelijk door te mijden of na te
streven wat de menschen gemeenlijk mijden of
nastreven.
Toen ik dus zag hoe dit alles mij in den weg stond wanneer
ik
werk wilde maken van een nieuwe levenswijze; ja, dat het er
zoozeer
mede in strijd was dat ik of van het een of van het ander
noodzakelijk
afstand zou moeten doen, voelde ik mij genoopt te
onderzoeken wat voor mij
het nuttigst zou zijn; immers, zooals ik
reeds zeide, het scheen of ik een
zeker goed voor een onzeker
wilde loslaten. Nadat ik evenwel een poos
hierover had gepeinsd,
meende ik allereerst dat ik, wanneer ik dit alles los
liet en mij
tot het nieuwe doel aangordde, een goed dat van nature onzeker
is
(gelijk uit het hierboven gezegde duidelijk blijkt) zou laten
varen
voor een weliswaar ook onzeker, doch niet van nature
(immers ik zocht juist
een bestendig goed), maar slechts wat zijn
bereikbaarheid betrof. Bij
voortgezette overweging echter kwam ik
tot het inzicht dat ik, indien ik
slechts tot op den grond der
zaak zou kunnen doordenken, een zeker kwaad voor
een zeker goed
vaarwel zei. Ik begreep namelijk dat ik in het hoogste
gevaar
verkeerde en dwong mijzelf met alle macht het geneesmiddel,
hoe
onzeker ook, te zoeken; evenals een kranke, aan een doodelijke
ziekte
lijdend, den dood voorziende wanneer hij geen middel
aanwendt, wel
genoodzaakt is dit, hoewel het onzeker is, met
uiterste krachten aan te
grijpen, wijl immers heel zijn hoop er
in gelegen is. Al die zaken echter,
welke de groote menigte
najaagt, zijn niet alleen geenerlei hulpmiddel tot
handhaving van
ons bestaan, maar integendeel beletselen daartoe en
herhaaldelijk
zijn zij zelfs oorzaak van den ondergang diergenen die
ze
bezitten, en steeds van den ondergang diergenen die door hen
bezeten
worden. Talrijk toch zijn de voorbeelden van hen die
vervolging tot den dood
toe moesten ondervinden terwille van hun
rijkdommen, en eveneens van hen die,
om schatten te verwerven,
zich aan zoovele gevaren blootstelden dat zij
tenslotte hun
dwaasheid met het leven boetten. Niet minder talrijk zijn
de
voorbeelden van hen die de diepste ellende moesten verduren om
hun roem
te verkrijgen of te handhaven. Talloos ten slotte zijn
de voorbeelden
diergenen die door al te groote genotzucht hun
eigen dood hebben
verhaast.
Het kwam mij vervolgens voor dat deze euvelen hun
oorsprong
vonden in het feit dat heel ons geluk of ongeluk ligt
uitsluitend
in de geaardheid van het voorwerp dat wij in liefde
aanhangen.
Want om wat wij niet liefhebben zal nooit twist ontstaan;
het
veroorzaakt geen droefheid zoo het te gronde gaat, geen nijd zoo
een
ander het bezit, geen vrees, geen haat, in een woord,
geenerlei
gemoedsbeweging. Al deze aandoeningen komen slechts van
pas bij de liefde tot
dingen welke vergankelijk zijn, zooals
alles waarover wij zooeven spraken. De
liefde tot iets eeuwigs en
oneindigs echter weidt de ziel in loutere blijheid
en alle
droefheid is haar vreemd, wat ten zeerste begeerenswaard is en
met
alle kracht behoort te worden nagestreefd. Niet zonder reden
evenwel bezigde
ik de woorden: "indien ik slechts ernstig zou
kunnen doordenken"[V12] want
ofschoon ik dit in mijn geest zoo
duidelijk had ingezien, kon ik daarom toch
nog niet alle
hebzucht, genotzucht en eerzucht afleggen.
[Voetnoot 12:
In het Latijn staat op de plaats zelf: _penitus_,
grondig, door en door, ten
einde toe; wat met de bedoeling:
denken, tot het einddoel bereikt is,
strookt. In de aanhaling
staat _serio_, ernstig.]
Dit eene bemerkte
ik, dat mijn geest, zoolang hij zich met deze
overpeinzingen bezig hield,
zich van die verwerpelijke zaken
afwendde en ernstig over zijn nieuwe
levensdoel nadacht; wat mij
tot grooten troost strekte. Immers ik zag daaruit
dat al dit
kwade niet van dien aard was dat het voor geen
geneesmiddelen
wilde wijken. En ofschoon in het begin deze oogenblikken
zeldzaam
waren en slechts uiterst kort duurden, werden zij toch,
naarmate
ik al meer en meer het ware goed leerde kennen, talrijker
en
langduriger; vooral nadat ik had ingezien dat de verwerving van
geld,
of genot en roem, slechts hinderlijk zijn zoolang zij om
hunszelfs wil en
niet als middel tot iets anders worden
nagestreefd. Wanneer zij slechts als
middel gezocht worden, zal
men ook maat in hen houden en zullen zij
allerminst in den weg
staan, maar integendeel in hooge mate het doel,
terwille waarvan
men ze zoekt, bevorderen, gelijk wij te zijner plaatse
zullen
aantoonen.
Hier wil ik slechts nog in het kort zeggen wat ik
onder een
waarachtig goed versta en tevens wat het hoogste goed is. Om
dit
juist te kunnen begrijpen moet men in het oog houden dat de
begrippen
goed en kwaad niet anders dan in betrekkelijken zin
kunnen worden gebezigd,
zoodat een en dezelfde zaak uit
verschillende gezichtspunten beschouwd goed
of kwaad kan zijn;
hetzelfde geldt voor de begrippen volmaakt of onvolmaakt.
Immers
niets kan op zichzelf, in zijn eigen aard beschouwd, volmaakt
of
onvolmaakt genoemd worden; vooral sinds wij weten dat al wat
geschiedt,
plaats grijpt volgens een eeuwige orde en vaste
natuurwetten. Waar echter
menschelijk vermogen die orde niet in
gedachten omvatten kan en de mensch
zich nochtans een
voorstelling kan vormen van een menschelijken aard veel
machtiger
dan de eigene, terwijl hij geenerlei beletsel ziet voor
het
verkrijgen van een dusdanigen aard, wordt hij er toe gedreven
naar
middelen te zoeken welke hem tot zulk een volmaaktheid
zouden kunnen
leiden.
Alles nu wat middel zijn kan tot bereiking van dit doel heet
een
waarachtig goed. Het hoogste goed echter is, zoover te komen dat
men,
zoo mogelijk, met andere enkelingen samen zulk een aard
verkrijgt. Hoedanig
evenwel deze aard is, zullen wij te zijner
plaatse uiteen zetten, waar dan
blijken zal dat hij bestaat in
_het bewustzijn der eenheid van Geest en
Natuur_.
Dit is dus het doel waarnaar ik streef, namelijk zulk een aard
te
verkrijgen en tevens te maken dat nog velen met mij hem
verkrijgen. Met
andere woorden: tot mijn eigen geluk behoort het
mij moeite te geven dat
zooveel mogelijk anderen tot hetzelfde
inzicht komen als ikzelf, dat hun
verstand en begeerte geheel en
al met mijn verstand en begeerte
overeenstemmen. Hiertoe is het
noodig zooveel van de Natuur te begrijpen als
volstaat om zulk
een aard te verkrijgen en vervolgens om een zoodanige
gemeenschap
te vormen als wenschelijk is opdat zoovelen mogelijk
zoo
gemakkelijk en zoo zeker mogelijk hetzelfde bereiken. Voorts
legge men
zich toe op de Zedeleer, alsmede de Opvoedkunde. En,
wijl gezondheid geen
gering hulpmiddel is om het genoemde doel te
bereiken, bestudeere men grondig
de Geneeskunde, terwijl ook de
Mechanica in geenen deele verwaarloosd mag
worden, daar door
kunstvaardigheid veel moeilijks licht gemaakt wordt en wij
door
haar veel tijd en moeite in het leven kunnen uitsparen. Maar
voor
alles is het noodig een middel te bedenken om het verstand
te
verbeteren en het, voorzoover dit aanvankelijk gaat, te zuiveren,
opdat
het de dingen zonder dwaling en zoo goed mogelijk begrijpe.
Een ieder kan
hieruit reeds zien dat ik alle wetenschappen op een
doeleinde wil richten, te
weten om, zooals ik reeds zeide, de
hoogste menschelijke volmaaktheid te
bereiken. En zoo zal in de
wetenschappen al wat ons niets naders brengt tot
dit doel als
nutteloos verworpen moeten worden; of, om het in een woord
te
zeggen; al onze daden en gedachten behooren op dit doel gericht
te
zijn.
Daar wij evenwel, terwijl wij dit doel nastreven en trachten
het
verstand in het rechte spoor te brengen, toch noodzakelijk
moeten
leven, zijn wij genoodzaakt voor alles enkele levensregelen,
welke
wij voorloopig voor goed houden, aan te nemen, en wel deze:
I. Spreek
naar het bevattingsvermogen der menigte en doe verder
al wat de bereiking van
ons doel niet blijkbaar in den weg staat.
Want het levert een niet gering
voordeel op wanneer wij ons
zooveel mogelijk bij haar bevattingsvermogen
aanpassen. Waarbij
nog komt dat men zich daardoor een welwillend gehoor voor
de
waarheid verschaft.
II. Maak van genietingen slechts gebruik
voorzoover zij voor het
behoud der gezondheid volstaan.
III. Tracht
eindelijk slechts zooveel geld of andere zaken te
verwerven als volstaan om
het leven en de gezondheid te
onderhouden en 's lands zeden, voorzoover zij
niet in strijd zijn
met ons doel, te
gehoorzamen.
ETHICA
IN MEETKUNDIGEN TRANT UITEENGEZET
EN VERDEELD IN VIJF DEELEN
WAARIN WORDT GEHANDELD:
I. Over
God.
II. Over aard en oorsprong van den geest.
III. Over oorsprong
en aard der aandoeningen.
IV. Over de menschelijke knechtschap of de
macht der
aandoeningen.
V. Over de macht van het verstand of de
menschelijke
vrijheid.
* * * *
*
Tusschen ( ) geplaatste woorden of zinnen zijn van
Spinoza,
verduidelijkingen tusschen [ ] van den vertaler.
De cijfers
tusschen den tekst,[A1] etc. verwijzen naar de
aanteekeningen achterin in het
werk.
* * * * *
* * * * *
I. OVER GOD
*
* * * *
DEFINITIES
I. Onder "_zijns
zelfs oorzaak_" versta ik datgene, welks
wezen[A1] het bestaan insluit, ofwel
datgene, welks aard niet
anders gedacht kan worden dan als
bestaande.
II. Datgene noem ik "_eindig in zijn soort_", wat door
iets
anders van denzelfden aard kan worden beperkt. Zoo noemen
wij
bijvoorbeeld een lichaam eindig, omdat wij ons steeds een
grooter
kunnen denken. Zoo wordt een gedachte door een andere
beperkt.
Doch een lichaam wordt niet beperkt door een gedachte, noch
een
gedachte door een lichaam.
III. Onder "_substantie"_[A2] versta ik
datgene, wat op-zich-zelf
bestaat en uit zichzelf moet worden begrepen; dat
wil zeggen
datgene, welks begrip niet het begrip van iets anders,
waaruit
het zou moeten worden afgeleid, vooronderstelt.
IV. Onder
"_attribuut"_[A3] versta ik datgene, wat het verstand
opvat als uitmakende
het wezen eener substantie.
V. Onder "_bestaanswijzen"_[A4] versta ik
de openbaringen[A5]
eener substantie, ofwel datgene wat in iets anders
bestaat, door
bemiddeling waarvan het ook wordt begrepen.
VI.
Onder "_God"_ versta ik het volstrekt oneindige wezen, dat
wil zeggen een
substantie[A6], uit een oneindig aantal[A7]
attributen bestaande, van welke
ieder voor zich een eeuwig en
oneindig wezen
uitdrukt.
_Toelichting:_ Ik zeg "volstrekt"[A22] oneindig,
niet
echter "in zijn soort"; immers aan datgene wat
slechts
oneindig is in zijn soort kunnen wij nog oneindig
veel
attributen ontzeggen; tot het wezen evenwel van wat
volstrekt
oneindig is behoort al wat wezen uitdrukt en
dit sluit iedere ontkenning
buiten.
VII. Datgene zal "_vrij_" heeten, wat alleen krachtens
de
noodwendigheid van zijn eigen aard bestaat en alleenlijk uit
zichzelf
tot werken wordt genoopt; "_noodwendig_" echter, of
veeleer "_afhankelijk_",
zal heeten wat door iets anders tot
bestaan en tot een vaste en bepaalde
wijze van werken wordt
genoodzaakt.
VIII. Onder "_eeuwigheid_"
versta ik het bestaan zelf, voorzoover
het wordt begrepen als noodwendiglijk
volgende uit de definitie
alleen reeds van iets
eeuwigs.
_Toelichting:_ Immers een zoodanig bestaan wordt,
als
zijnde een eeuwige waarheid, opgevat als tot het wezen
der
zaak behoorend; en derhalve kan het niet door duur of
tijd worden
verklaard, ook al werd die duur verstaan als
hebbende begin noch
einde.
GRONDWAARHEDEN (AXIOMA'S)
I. Al wat is, is in
zichzelf of in iets anders.
II. Datgene, wat niet door bemiddeling
van iets anders kan worden
begrepen, moet uit zichzelf begrijpbaar
zijn.
III. Uit een gegeven oorzaak volgt noodzakelijk een
bepaalde
uitwerking, en omgekeerd: wanneer geen bepaalde oorzaak
gegeven
is, is het onmogelijk dat een uitwerking optreedt.
IV. De
kennis eener uitwerking hangt af van de kennis der oorzaak
en sluit deze in
zich.
V. Dingen, welke niets met elkaar gemeen hebben, kunnen ook
niet
uit elkaar worden verklaard, ofwel: het begrip van het eene sluit
het
begrip van het andere niet in zich.
VI. Een ware voorstelling moet
met het door haar voorgestelde
overeenkomen.
VII. Van al wat als
niet-bestaande gedacht kan worden, sluit het
wezen ook geen bestaan in
zich.
STELLINGEN
_Stelling I._
Een substantie
gaat van nature voor hare openbaringen.[A8]
_Bewijs._
Dit blijkt
uit de Definities III en V.
_Stelling II._
Twee substanties,
met verschillende attributen, hebben niets met
elkaar
gemeen.
_Bewijs._
Dit blijkt eveneens uit Definitie III. Elk van
beide immers moet
op-zichzelf bestaan en uit zichzelf worden begrepen, ofwel:
het
begrip van de eene sluit het begrip van de andere niet in
zich.
_Stelling III._
Van dingen die niets met elkaar gemeen
hebben, kan het eene niet
de oorzaak zijn van het
andere.
_Bewijs._
Wanneer zij niets met elkaar gemeen hebben,
kunnen zij (_volgens
Ax. V._) evenmin uit elkaar verklaard worden en kan dus
(_volgens
Ax. IV._) het eene niet de oorzaak zijn van het andere.
Hetgeen
te bewijzen was.
_Stelling IV._
Twee of meer
verschillende dingen zijn van elkaar onderscheiden
of door een verschil in
attributen van substanties of door een
verschil in openbaringen dier
substanties.
_Bewijs._
Al wat is, is in zichzelf of in iets anders
(_Ax. I._); dat wil
zeggen (_vlg. Def. III en V._): buiten ons verstand is er
niets
gegeven behalve substanties en hunne openbaringen. Derhalve is
er
ook buiten het verstand niets gegeven waardoor verschillende
dingen
onderling kunnen verschillen, behalve substanties, of, wat
hetzelfde is
(_vlg. Def. IV_), behalve hunne attributen en hunne bestaanswijzen. H.t.b.w. |
|
댓글 없음:
댓글 쓰기