|
Stelling V._
In de wereld der dingen[A9] kunnen niet twee
of meer substanties
van denzelfden aard of met eenzelfde attribuut
bestaan.
_Bewijs._
Indien er meerdere, verschillende bestonden,
zouden zij van
elkaar onderscheiden moeten zijn of door een verschil
in
attributen of door een verschil van bestaanswijzen (_vlg. de
voorgaande
Stelling_). Indien zij zich slechts onderscheidden
door een verschil in
attributen, ware hiermede reeds toegegeven
dat er slechts een substantie met
eenzelfde attribuut bestaan
kan. Maar indien zij zich onderscheidden door een
verschil in
bestaanswijzen, zou geen substantie--aangezien toch (_vlg.
St.
I_) een substantie van nature gaat voor hare
bestaanswijzen,--afgezien
van hare bestaanswijzen en op zich zelf
beschouwd, dat wil zeggen (_vlg. Def.
III en Ax. VI_) naar
waarheid beschouwd, gedacht kunnen worden als
onderscheiden van
een andere, d.w.z. (_vlg. de voorgaande St._): er zouden
niet
meerdere kunnen bestaan doch slechts een enkele.
H.t.b.w.
_Stelling VI._
Een substantie kan niet door een
andere substantie worden
voortgebracht.
_Bewijs._
In de wereld
der dingen kunnen (_vlg. de voorgaande St._) geen
twee substanties bestaan
met eenzelfde attribuut, d.w.z. (_vlg.
St. II_) welke iets met elkaar gemeen
hebben. En derhalve kan
(_vlg. St. III_) de eene niet de oorzaak zijn van de
andere,
ofwel kan de eene niet door de andere worden
voortgebracht.
H.t.b.w.
_Gevolg:_ Hieruit volgt dat een substantie
niet door iets
anders kan worden voortgebracht. Want in de wereld
der
dingen is niets gegeven als substanties en
hunne
bestaanswijzen, gelijk blijkt uit Ax. I en Def. III en
V.
Door een substantie echter kan zij (_vlg. de voorgaande
St._)
ook niet worden voortgebracht. Derhalve kan een
substantie ook met geen
mogelijkheid door iets anders
worden voortgebracht.
H.t.b.w.
_Anders._
Gemakkelijker nog valt dit te bewijzen uit de
ongerijmdheid van
het tegendeel. Want indien een substantie wel door iets
anders
kon worden voortgebracht, zou haar begrip (_vlg. Ax. IV_) van
het
begrip harer oorzaak afhangen en zou zij derhalve (_vlg. Def.
III_)
ook geen substantie zijn.
_Stelling VII._
Tot het wezen eener
substantie behoort het bestaan.
_Bewijs._
Een substantie kan niet
door iets anders worden voortgebracht
(_Gevolg van de voorgaande St._) zij
moet dus haarszelfs-oorzaak
zijn, dat wil zeggen (_volgens Def. I_): haar
wezen sluit met
noodwendigheid het bestaan in zich, ofwel het bestaan behoort
tot
haar wezen. H.t.b.w.
_Stelling VIII._
Elke substantie
is noodwendig oneindig.
_Bewijs._
Een substantie met een bepaald
attribuut is eenig (_vlg. St. V_)
en het bestaan behoort tot haar wezen
(_vlg. St. VII_). Het moet
dus tot haar wezen behooren of eindig of oneindig
te bestaan.
Echter niet eindig. Want zij zou dan (_vlg. Def. II_)
beperkt
worden door iets van denzelfden aard, dat eveneens (_vlg.
St.
VII_) met noodwendigheid zou moeten bestaan en derhalve zouden er
twee
substanties met eenzelfde attribuut zijn, hetgeen ongerijmd
is (_vlg. St.
V_). Zij bestaat dus oneindig. H.t.b.w.
_Opmerking I:_ Aangezien
"eindig zijn" in zekeren zin
eigenlijk een ontkenning is en "oneindig
zijn" een
volstrekte bevestiging van het bestaan van eenig
wezen,
volgt ook alleen reeds uit Stelling VII dat elke
substantie
oneindig moet zijn.
_Opmerking II:_ Ik twijfel er niet aan of allen
die
verward, over de dingen oordeelen, noch gewend zijn tot
hunne
eerste oorzaken door te dringen, zal het moeilijk
vallen het bewijs van
Stelling VII te begrijpen; en wel
omdat zij niet onderscheiden tusschen
de bestaanswijzen
van substanties en substanties zelf en al evenmin
weten
hoe de dingen worden voortgebracht. Vandaar dat zij ook
aan
substanties een begin toedichten, gelijk zij dit bij
de natuurlijke
dingen zien. Immers wie de ware oorzaken
der dingen niet kennen,
verwarren alles en stellen zich
zonder eenig verzet des verstands voor,
dat boomen
evenals menschen spreken of dat menschen evengoed
uit
steenen als uit zaad ontspruiten en verbeelden zich dat
alle
mogelijke vormen in alle mogelijke andere kunnen
veranderen. Evenzoo
kennen diegenen, die de goddelijke
natuur met de menschelijke verwarren,
lichtelijk aan God
menschelijke gemoedsaandoeningen toe, vooral zoolang
zij
nog niet weten hoe de aandoeningen in het gemoed
ontstaan.
Indien de menschen evenwel op het wezen der
substantie wilden letten,
zouden zij allerminst aan de
waarheid der zevende Stelling twijfelen;
integendeel,
deze stelling zou voor allen een grondwaarheid zijn
en
tot de algemeen bekende zaken gerekend worden. Want
onder
substantie zouden zij dan verstaan datgene wat op
zichzelf
bestaat en uit zichzelf begrepen moet worden,
dat wil zeggen datgene,
welks begrip de kennis van iets
anders niet van noode heeft. Onder
wijzigingen evenwel
datgene, wat in iets anders is en welks begrip
gevormd
wordt uit het begrip van datgene waarin het is: zoodat
wij
ware voorstellingen kunnen hebben van niet-bestaande
wijzigingen,
aangezien, ofschoon zij niet feitelijk
buiten het verstand bestaan, toch
hun wezen aldus in iets
anders is vervat, dat zij daaruit begrepen kunnen
worden.
De waarheid van substanties echter bestaat buiten
het
verstand niet anders dan in henzelf, daar zij slechts
uit
zichzelf begrepen worden. Indien derhalve iemand zeide
dat hij
een heldere en duidelijke, dat wil zeggen ware
voorstelling eener
substantie had, maar nochtans
twijfelde of een zoodanige substantie wel
bestond, zou
dit voorzeker hetzelfde zijn alsof hij beweerde een
ware
voorstelling te hebben, maar nochtans te twijfelen of
zij
niet valsch zou zijn (hetgeen den genoegzaam oplettenden
lezer
duidelijk zal zijn). Evenzoo zou iemand die
verkondigde dat een
substantie geschapen was, daarmee
tevens beweren dat een valsche
voorstelling waar geworden
was, dwazer dan hetwelk men zich niets kan
denken; zoodat
men noodzakelijk moet erkennen dat het bestaan
eener
substantie, evengoed als haar wezen, een eeuwige
waarheid
is. En hieruit kunnen wij op nog een andere wijze
de
gevolgtrekking maken dat er slechts eene enkele
substantie van
denzelfden aard bestaat, hetgeen ik der
moeite waard acht hier nader aan
te toonen.
Opdat ik dit evenwel naar behooren zal kunnen doen,
moet
ik ten eerste opmerken dat de juiste definitie van een
of
andere zaak niets anders insluit of uitdrukt dan den aard
dier
te bepalen zaak. Waaruit volgt dit tweede: te weten
dat geen enkele
definitie een bepaald aantal enkeldingen
insluit of uitdrukt, aangezien
zij niets anders uitdrukt
dan den aard der bepaalde zaak. Zoo drukt
bijvoorbeeld de
definitie van een driehoek niets anders uit dan
eenvoudig
den aard van den driehoek, maar geenszins een
zeker
aantal driehoeken. Ten derde moet worden opgemerkt dat
er
noodzakelijk voor ieder bestaand ding een bepaalde
oorzaak moet
zijn waardoor het bestaat. Eindelijk bedenke
men ten vierde dat deze
oorzaak waardoor iets bestaat of
gelegen moet zijn in den aard en de
definitie zelf der
bestaande zaak (voorzoover althans het bestaan tot
dien
aard behoort) of buiten haar gegeven moet zijn.
Dit
vastgesteld hebbende, maken wij de gevolgtrekking dat,
wanneer
er in de natuur een bepaald aantal enkeldingen
bestaat, er ook noodwendig
een oorzaak moet zijn waarom
juist die enkeldingen bestaan en waarom niet
meer of
minder. Wanneer er bijvoorbeeld in de natuur
twintig
menschen bestaan (waarbij ik duidelijkheidshalve
aanneem
dat zij gelijktijdig bestaan en dat er voor hen
geen
andere in de natuur bestonden), zal het niet voldoende
zijn
(als wij namelijk willen verklaren waarom er twintig
menschen bestaan) de
oorzaak van de menschelijke natuur
in het algemeen aan te wijzen, maar
zal het bovendien
noodzakelijk zijn een oorzaak aan te wijzen waarom
er
niet meer, noch minder, dan twintig bestaan; aangezien
er
(_vlg. de derde opmerking_) voor elk afzonderlijk
noodzakelijk
een oorzaak moet zijn waardoor hij bestaat.
Maar deze oorzaak kan
(_volgens de tweede en derde
opmerking_) niet gelegen zijn in den
menschelijken aard
zelf, aangezien de juiste definitie van den mensch
het
getal twintig niet insluit; en dus moet (_vlg. de
vierde
opmerking_) de oorzaak waarom deze twintig menschen
bestaan
en bijgevolg waarom elk van hen bestaat,
noodzakelijk buiten elk van hen
gelegen zijn. Men moet
derhalve met volkomen zekerheid tot het besluit
komen dat
datgene, van welks soort meerdere enkeldingen
bestaan
kunnen, ook noodzakelijk een uitwendige oorzaak
moet
hebben voor dit bestaan.
Waar nu reeds tot het wezen
eener substantie (gelijk in
deze Opmerking werd aangetoond) het bestaan
behoort, moet
ook hare definitie het noodwendig bestaan in zich
sluiten
en moet men dus bijgevolg uit hare definitie alleen
reeds
tot haar bestaan besluiten. Uit hare definitie kan
evenwel
niet (gelijk wij in de tweede en derde opmerking
aantoonden) het bestaan
van meerdere substanties volgen;
volgt derhalve noodzakelijk dat er
slechts een substantie
van denzelfden aard bestaat, hetgeen wij ons
voorstelden
te bewijzen.
_Stelling IX._
Hoe meer
werkelijkheid of zijn een of ander ding heeft, des te
meer attributen komen
er aan toe.
_Bewijs._
Dit blijkt uit Def. IV.
_Stelling
X._
Elk attribuut eener zelfde substantie moet uit zichzelf
begrepen
kunnen worden.
_Bewijs._
Een attribuut immers is
datgene, wat het verstand beschouwt als
uitmakende het wezen eener substantie
(_vlg. Def. IV_);
dientengevolge moet het (_vlg. Def. III_) uit
zichzelf
begrijpbaar zijn. H.t.b.w.
_Opmerking:_ Hieruit blijkt
dat, ofschoon twee attributen
inderdaad als verschillend worden begrepen,
dat wil
zeggen zonder elkaars hulp, wij toch niet
de
gevolgtrekking mogen maken dat zijzelf twee Zijnden of
twee
verschillende substanties zouden zijn; immers het
behoort tot den aard
eener substantie dat elk harer
attributen uit zichzelf begrepen worde;
aangezien alle
attributen welke zij bezit gelijktijdig en eeuwig in
haar
aanwezig waren en niet door elkaar kunnen zijn
voortgebracht,
maar elk van hen de werkelijkheid of het
zijn dier substantie uitdrukt.
Het is er dus verre van
vandaan dat het ongerijmd ware aan eene
substantie
meerdere attributen toe te kennen; ja, niets ter
wereld
is duidelijker dan dat elk Zijnde onder[A10] een of
ander
attribuut moeten worden begrepen en dat, hoe
meer
werkelijkheid of zijn het heeft, des te meer
attributen,
welke zoowel noodwendigheid of eeuwigheid
als
oneindigheid uitdrukken, het ook moet bezitten; en
bijgevolg
is ook niets duidelijker, dan dat het volstrekt
oneindige Wezen
noodzakelijk moet worden omschreven
(_gelijk wij reeds deden in Def. VI_)
als een Zijnde dat
bestaat uit een oneindig aantal attributen, van
welke
ieder een bepaald en oneindig wezen uitdrukt. Indien
nu
echter iemand mocht vragen, aan welke kenteekenen wij dan
wel
het verschil van substanties kunnen onderscheiden,
zoo leze hij de
volgende stellingen, welke aantoonen dat
er in het Heelal slechts eene
enkele substantie bestaat,
welke substantie volstrekt oneindig is, zoodat
men naar
zulk een kenteeken te vergeefs zou zoeken.
_Stelling
XI._
God, of de substantie, bestaande uit een oneindig
aantal
attributen, van welke elk een eeuwig en oneindig wezen
uitdrukt,
bestaat noodwendig.
_Bewijs._
Wie dit ontkent, stelle
zich voor, zoo hij kan, dat God niet
bestond. In dit geval zou (_vlg. Ax.
VII_) zijn wezen het bestaan
niet in zich sluiten. Doch dit is (_vlg. St.
VII_) ongerijmd.
Derhalve bestaat God noodwendig.
H.t.b.w.
_Anders._
Van elk ding, wat ook, moet een oorzaak of
reden kunnen worden
aangewezen zoowel waarom het bestaat als waarom het niet
bestaat.
Bij voorbeeld, indien er een driehoek bestaat, moet er een
reden
of oorzaak zijn, waarom hij bestaat; indien hij echter niet
bestaat,
moet er eveneens een reden of oorzaak zijn, welke belet
dat hij bestaat ofwel
welke zijn bestaan opheft. Deze reden of
oorzaak nu moet of in den aard van
het ding gelegen zijn, of
daarbuiten. De reden bijvoorbeeld waarom er geen
vierkante cirkel
bestaat, wordt door den aard zelf van den cirkel aangewezen:
te
weten omdat dit een tegenstrijdigheid in zich sluit. Waarom
daarentegen
de substantie wel bestaat, volgt eveneens uit haren
aard alleen reeds, welke
namelijk het bestaan in zich sluit (_zie
St. VII_). Doch de reden waarom een
cirkel of driehoek bestaat of
niet bestaat, volgt niet uit hunnen aard, maar
uit de orde der
geheele lichamelijke Natuur; uit deze immers moet
het
voortvloeien of een bepaalde driehoek noodwendig moet bestaan,
danwel
of zijn bestaan op dit oogenblik onmogelijk is. Dit alles
is uit zichzelf
duidelijk. Hieruit volgt dat datgene noodzakelijk
moet bestaan, waarvan geen
reden of oorzaak gegeven is, welke dit
bestaan zou beletten. Indien er dus
geen enkele reden of oorzaak
zijn kan welke belet dat God bestaat of welke
zijn bestaan zou
opheffen, moet men onvermijdelijk tot het besluit komen dat
hij
met noodwendigheid bestaat. Want indien er wel zulk een reden
of
oorzaak was, moest deze of in Gods aard zelf gelegen zijn of
buiten
dezen, dat wil zeggen in een andere substantie van anderen
aard. Want als zij
van denzelfden aard was, ware hierdoor reeds
toegegeven dat God bestond. Maar
een substantie die van anderen
aard ware, zou (_vlg. St. II_) niets met God
gemeen kunnen hebben
en derhalve diens bestaan noch veroorzaken noch opheffen
kunnen.
Daar dus een reden of oorzaak, welke het goddelijk bestaan
kon
opheffen, niet buiten den goddelijken aard gelegen kan zijn, zou
zij
noodzakelijk (ook indien God niet bestond) in zijnen aard
gegeven moeten
zijn, welke derhalve een tegenstrijdigheid in zich
zou sluiten. Maar dit te
beweren van het volstrekt oneindige en
hoogst volmaakte wezen, is ongerijmd;
derhalve is er noch in God
noch buiten God eenige oorzaak of reden, welke
zijn bestaan zou
kunnen opheffen, zoodat God noodwendig bestaat.
H.t.b.w.
_Anders._
Niet kunnen bestaan is een teeken van onmacht,
wel kunnen bestaan
daarentegen is een teeken van macht (gelijk vanzelf
spreekt).
Waar nu de dingen welke thans reeds met noodwendigheid
bestaan,
niets anders dan eindige wezens zijn, zouden dus eindige
wezens
machtiger zijn dan het volstrekt oneindige wezen: en dit
is
(_gelijk vanzelf spreekt_) ongerijmd; derhalve: of er bestaat
niets, of
er bestaat ook met noodwendigheid een volstrekt
oneindig wezen. Maar wijzelf
althans bestaan, hetzij in onszelf,
hetzij in iets anders dat noodwendig
bestaat (_zie Ax. I en St.
VII_). Derhalve bestaat het volstrekt oneindige
wezen, d.w.z. God
(_vlg. Def. VI_) ook noodwendig.
H.t.b.w.
_Opmerking:_ In deze laatste bewijsvoering heb ik
Gods
bestaan a posteriori[A11] willen aantoonen, opdat het
bewijs
gemakkelijker kon worden begrepen; niet echter
daarom wijl Gods bestaan
niet ook a priori[A12] uit
hetzelfde beginsel ware af te leiden. Want,
aangezien
bestaan kunnen een teeken van macht is, volgt hieruit
dat
hoemeer werkelijkheid aan een of andere zaak toekomt, des
te
meer vermogen zij in zichzelf heeft om te kunnen
bestaan. Derhalve moet
ook het volstrekt oneindige wezen,
ofwel God, in zichzelf een volstrekt
oneindig vermogen
hebben om te bestaan en moet hij dus ook
onvermijdelijk
bestaan. Misschien echter zullen velen niet licht
de
klaarblijkelijkheid van dit bewijs kunnen inzien, omdat
zij
gewoon zijn slechts die dingen te beschouwen welke
uit uiterlijke
oorzaken voortvloeien; van deze dingen nu
zien zij diegene welke snel
gevormd worden, dat wil
zeggen welke gemakkelijk ontstaan, ook weer
gemakkelijk
te niet gaan; terwijl zij daarentegen die dingen,
van
welke zij zien dat er meer bij te pas komt, moeilijker
te
maken oordeelen, dat wil zeggen niet zoo gemakkelijk
tot
bestaan te brengen. Maar werkelijk, om hen van
deze
vooroordeelen te bevrijden, behoef ik hier niet aan te
toonen
in hoeverre het spreekwoord: "wat ras ontstaat,
ras vergaat" waar is en
evenmin of niet soms, indien men
de geheele Natuur beschouwt, alles even
gemakkelijk of
moeilijk ontstaat. Het is voldoende alleen dit op
te
merken, dat ik hier niet spreek over dingen welke
uit
uitwendige oorzaken voortvloeien, doch uitsluitend
over
substanties, welke (_vlg. St. VI_) door geen
enkele
uitwendige oorzaak kunnen worden voortgebracht.
Dingen
immers, welke uit uitwendige oorzaken voortkomen,
hebben,
onverschillig of zij uit vele, danwel uit weinige
deelen
bestaan, al wat zij aan volmaaktheid of
werkelijkheid
bezitten, te danken aan de werking dier
uitwendige
oorzaak, zoodat hun bestaan alleen uit de
volmaaktheid
dier uitwendige oorzaak, niet echter uit hunne
eigene
ontspringt. Daarentegen is de substantie, wat zij
van
volmaaktheid bezit, aan geen enkele uitwendige
oorzaak
verschuldigd, zoodat ook haar bestaan uit eigen
aard
alleen moet volgen en dus niets anders is als haar
wezen
zelf. Volmaaktheid heft dus het bestaan van een ding
niet
op, maar integendeel, zij vooronderstelt het;
onvolmaaktheid
daarentegen kan het opheffen; en derhalve
kunnen wij van het bestaan van
geen ding zekerder zijn
dan van het bestaan van het volstrekt oneindige
of
volmaakte wezen, dat is God. Want aangezien diens wezen
alle
onvolmaaktheid uitsluit, maar de volstrekte
volmaaktheid insluit, heft
het daardoor alle aanleiding
tot twijfel omtrent zijn bestaan op en geeft
het
hieromtrent de grootst mogelijke zekerheid; hetgeen naar
ik
geloof, voor elk die maar even oplet, duidelijk
zal
zijn.
_Stelling XII._
Geen attribuut eener
substantie kan naar waarheid zoodanig worden
beschouwd, dat de deelbaarheid
dier substantie hieruit zou kunnen
worden
afgeleid.
_Bewijs._
Immers de deelen in welke een aldus gedachte
substantie verdeeld
zou kunnen worden, zullen of den aard dier substantie
behouden of
niet. In het eerste geval zou (_vlg. St. VIII_) elk dier
deelen
oneindig moeten zijn en (_vlg. St. VI_) zijns zelfs
oorzaak,
terwijl zij (_vlg. St. V_) elk uit een ander attribuut
zouden
moeten bestaan; derhalve zouden er uit een substantie
meerdere
gevormd kunnen worden, hetgeen (_vlg. St. VI_) ongerijmd is.
Voeg
hierbij dat deze deelen (_vlg. St. II_) niets gemeen zouden
hebben
met hun geheel en het geheel (_vlg. Def. IV en St. X_)
zonder zijn deelen
zoowel zou kunnen bestaan als begrepen worden,
dan zal niemand kunnen
twijfelen aan de ongerijmdheid hiervan.
Stellen wij echter het tweede geval,
namelijk dat de deelen den
aard dier substantie niet behielden, zoo zou de
substantie,
wanneer zij in gelijke deelen verdeeld werd, haren aard
verliezen
en ophouden te bestaan, hetgeen (_vlg. St. VII_) ongerijmd
is.
_Stelling XIII._
De volstrekt oneindige substantie is
ondeelbaar.
_Bewijs._
Immers indien zij deelbaar ware, zouden de
deelen waarin zij
verdeeld kon worden of den aard der volstrekt
oneindige
substantie behouden of niet. In het eerste geval zouden er
dus
meerdere substanties van denzelfden aard bestaan, hetgeen (_vlg.
St.
V_) ongerijmd is. Indien het tweede ondersteld werd, zou het
mogelijk worden
(_zie hierboven_) dat de volstrekt oneindige
substantie ophield te bestaan,
hetgeen (_vlg. St. XI_) eveneens
ongerijmd is.
_Gevolg:_ Hieruit
volgt dat geen enkele substantie en
bijgevolg geen enkele lichamelijke
substantie, deelbaar
is voorzoover zij een substantie
is.
_Opmerking:_ Dat een substantie ondeelbaar is, kan op
nog
eenvoudiger wijze worden ingezien alleen reeds hieruit,
dat de
aard eener substantie niet anders dan als oneindig
gedacht kan worden en
dat men zich een deel eener
substantie niet anders kan denken dan als een
eindige
substantie, hetgeen (_vlg. St. VIII_) een
klaarblijkelijke
tegenstrijdigheid in zich sluit.
_Stelling XIV._
Buiten God
kan geen andere substantie bestaan noch
gedacht
worden.
_Bewijs._
Daar God (_vlg. Def. VI_) het
volstrekt oneindige wezen is, aan
wien geen enkel attribuut dat het wezen
eener substantie uitdrukt
kan worden ontzegd, en daar hij (_vlg. St. XI_)
noodwendig
bestaat, zou, indien er eenige andere substantie buiten
God
bestond, deze uit een of ander attribuut Gods verklaard moeten
worden,
zoodat er twee substanties met hetzelfde attribuut zouden
bestaan, hetgeen
(_vlg. St. V_) ongerijmd is; derhalve kan er
geen enkele substantie buiten
God bestaan, bijgevolg evenmin
gedacht worden. Want als zij denkbaar was,
moest zij noodzakelijk
gedacht worden als bestaande en dit is (_volgens het
eerste
gedeelte van dit bewijs_) ongerijmd. Dus kan er buiten God
geen
andere substantie bestaan noch gedacht worden.
H.t.b.w.
_Gevolg I:_ Hieruit volgt eerstens ten duidelijkste
dat
God eenig is, dat wil zeggen (_vlg. Def. VI_) dat er in
de
wereld der dingen niet anders dan een substantie
bestaan kan en dat deze
volstrekt oneindig is, gelijk wij
in de Opmerking bij Stelling X reeds
aanduidden.
_Gevolg II:_ Ten tweede volgt er uit dat het
Uitgebreide
en het Denkende of attributen van God zijn, of (_vlg.
Ax.
I_) openbaringen van Gods attributen.
_Stelling
XV._
Al wat is, is in God en niets is zonder God bestaanbaar
noch
denkbaar.
_Bewijs._
Buiten God kan (_vlg. St. XIV_) geen
substantie bestaan noch
gedacht worden; d.w.z. (_vlg. Def. III_) geen ding
dat op
zichzelf bestaat en uit zichzelf begrepen kan
worden.
Bestaanswijzen evenwel kunnen (_vlg. Def. V_) zonder
een
substantie noch bestaan noch gedacht worden, zoodat deze
uitsluitend
hieruit begrepen kunnen worden. Maar buiten
substantie en bestaanswijzen is
er niets (_vlg. Ax. I_). Derhalve
is niets zonder God bestaanbaar noch
denkbaar. H.t.b.w.
_Opmerking:_ Er zijn lieden, die zich verbeelden
dat God,
evenals een mensch, uit een lichaam en een ziel
bestaat
en onderhevig is aan hartstochten[A13]; hoeverre
deze
evenwel van de ware kennisse Gods afdwalen blijkt
voldoende
uit het reeds betoogde. Doch hen ga ik voorbij:
immers allen die op
eenigerlei wijze over het wezen der
godheid hebben nagedacht, ontkennen
dat God lichamelijk
is. Hetwelk zij zelfs zeer goed bewijzen hieruit, dat
wij
onder een lichaam verstaan een of andere grootheid,
met
lengte, breedte en diepte en door een bepaalden vorm
begrensd;
ongerijmder dan hetwelk niets van God, te weten
het volstrekt oneindige
wezen, gezegd zou kunnen worden.
Maar niettemin laten zij anderzijds uit
andere gronden,
waarop zij hetzelfde trachten te bewijzen,
ten
duidelijkste blijken dat zij een lichamelijke of
uitgebreide
substantie geheel vreemd aan Gods wezen
achten, maar deze als door hem
geschapen beschouwen.
Waaruit evenwel het goddelijk vermogen haar zou
hebben
kunnen scheppen, weten zij wederom niet te zeggen;
waaruit
duidelijk blijkt dat zij datgene, wat zijzelf
beweren niet begrijpen. Ik
heb tenminste, naar mij dunkt,
duidelijk genoeg bewezen (_zie Gevolg St.
VI en Opmerking
II bij St. VIII_) dat geen substantie door iets
anders
kan worden voortgebracht of geschapen. Wijders hebben
wij
in Stelling XIV aangetoond dat er buiten God geen
substantie
bestaanbaar noch denkbaar is en daaruit
maakten wij de gevolgtrekking dat
de Uitgebreidheid een
der oneindig vele attributen Gods is. Nochtans zal
ik,
tot vollediger verduidelijking, de gronden
mijner
tegenstanders weerleggen. Zij komen alle hierop
neer:
_Ten eerste:_ dat de lichamelijke substantie, voor
zoover
zij substantie is, naar hunne meening uit deelen
bestaat,
en daarom ontkennen zij dat deze oneindig zijn
en
dientengevolge tot Gods wezen behooren kan. En dit
lichten zij
toe met vele voorbeelden, van welke ik er
enkele zal aanhalen. Indien de
lichamelijke substantie,
zoo zeggen zij, oneindig is, stelle men zich
haar eens
voor verdeeld in twee deelen; elk dier deelen zal dan
of
eindig of oneindig zijn. In het eene geval zou dus
het
oneindige uit twee deelen bestaan, hetgeen ongerijmd is.
In
het andere zou er iets oneindigs bestaan, twee maal
zoo groot als iets
anders dat ook oneindig was; hetgeen
eveneens ongerijmd
is.
_Vervolgens:_ indien men een oneindige
grootheid[A14]
uitmeet in deelen van een voet, zal zij uit een
oneindig
aantal van dergelijke deelen moeten bestaan;
hetzelfde
zal echter ook het geval zijn indien men haar verdeelt
in
stukken van een duim; derhalve zou het eene oneindige
aantal
twaalf maal zoo groot zijn als het andere
oneindige
aantal.
_Tenslotte:_ Indien men zich voorstelt dat uit een punt
A
van een of andere oneindige grootheid twee lijnen, AB en
AC,
waarbij B en C aanvankelijk op meetbaren afstand van
elkaar liggen, tot
in het oneindige verlengd worden, zoo
is het zeker dat de afstand
tusschen B en C steeds zal
toenemen en eindelijk van bepaald onmeetbaar
zal worden.
Daar nu, naar zij meenen, deze ongerijmdheden het
gevolg
zijn van de onderstelling eener oneindige grootheid,
maken
zij hieruit de gevolgtrekking dat de lichamelijke
substantie eindig moet
zijn en dientengevolge niet tot
Gods wezen kan behooren.
Een
tweede bewijsvoering gaat eveneens uit van Gods
opperste volmaaktheid.
Immers God, zoo zeggen zij, het
meest volmaakte wezen, kan niet lijden:
evenwel kan de
lichamelijke substantie, daar zij deelbaar is,
wel
lijden; waaruit dus volgt dat zij niet tot Gods
wezen
behoort.
Deze zijn de bewijsvoeringen welke ik bij
verschillende
schrijvers vind en door welke zij trachten aan te
toonen
dat de lichamelijke substantie het goddelijk
wezen
onwaardig is en daartoe niet kan behooren. Maar
inderdaad,
wie goed heeft opgelet, zal inzien dat ik
hierop eigenlijk reeds heb
geantwoord; aangezien deze
bewijzen slechts hierop berusten dat zij
vooronderstellen
dat de lichamelijke substantie uit deelen
bestaat,
waarvan ik de ongerijmdheid reeds heb aangetoond.
(_Zie
St. XII en Gevolg St. XIII_). Wie vervolgens de
zaak
behoorlijk overweegt, zal bevinden dat al die
ongerijmdheden
(indien zij overigens alle ongerijmd zijn,
waarover ik hier niet wil
twisten), waaruit zij bewijzen
willen dat de uitgebreide substantie
eindig is,
allerminst daaruit volgen dat men een oneindige
grootheid
onderstelt: maar dat zij een _meetbare_ en uit
eindige
deelen bestaande oneindige grootheid onderstellen.
Daarom
ook mogen zij uit de ongerijmdheden die hieruit
volgen,
niets anders besluiten dan dat een oneindige
grootheid
_niet_ meetbaar is en dat zij niet uit eindige deelen
kan
bestaan. Maar dit is hetzelfde als wat wij hierboven
reeds
hebben uiteen gezet (_zie St. XIII enz._). Zoodat
zij met het wapen dat
zij op ons richten, zichzelf
treffen. Indien zij dus uit deze hunne
ongerijmdheid
nochtans willen afleiden dat de uitgebreide
substantie
eindig moet zijn, gedragen zij zich waarlijk niet
anders
dan iemand die, omdat hij zich verbeeldt dat een cirkel
de
eigenschappen van een vierkant heeft, de
gevolgtrekking maakt dat een
cirkel geen middelpunt
bezit, vanwaar uit alle lijnen naar den omtrek
getrokken
even lang zijn. Want de lichamelijke substantie,
welke
niet dan oneindig, niet dan eenig en niet dan
ondeelbaar
gedacht kan worden (_Zie St. VIII, V en XII_),
stellen
zij zich, terwille van hun gevolgtrekkingen, voor
als
eindig, uit eindige deelen bestaande, veelvoudig en
deelbaar.
Zoo zijn er anderen die, nadat zij zich eenmaal
hebben verbeeld dat een
lijn is samengesteld uit punten,
tal van bewijzen weten aan te voeren om
aan te toonen dat
een lijn niet tot in het oneindige kan worden
verdeeld.
Maar inderdaad is het niet ongerijmder
te
vooronderstellen dat de lichamelijke substantie uit
lichamen of
deelen is samengesteld, dan dat een lichaam
uit vlakken, een vlak uit
lijnen en tenslotte een lijn
uit punten is opgebouwd. Dit zullen allen
die weten dat
een heldere redeneering onbedriegelijk is,
moeten
toegeven en allereerst zij die erkennen dat er geen
ledig
bestaat. Want indien de lichamelijke substantie
aldus
verdeeld kon worden en hare deelen in werkelijkheid
van
elkaar gescheiden waren, waarom zou dan niet een
deel
vernietigd kunnen worden en de overige toch,
evenals
daarvoor, met elkaar verbonden blijven? En waarom
zouden
zij zich alle zoodanig aan elkaar voegen dat er geen
ledig
ontstond? Het is duidelijk dat van dingen, die
werkelijk van elkaar
afgescheiden zijn, het eene zonder
het andere kan bestaan en in zijn
bestaan volharden. Waar
nu evenwel in de Natuur geen ledig bestaan kan
(waarover
elders), waar alle deelen zoodanig moeten samenwerken
dat
er geen ledig gevormd worde, volgt hieruit ook dat deze
deelen
niet werkelijk kunnen worden gescheiden, dat wil
zeggen dat de
lichamelijke substantie, voorzoover zij
substantie is, niet verdeeld kan
worden. Indien nu toch
iemand vroeg, waarom wij dan van nature zoo
geneigd zijn
een grootheid te verdeelen, zoo zou ik hem antwoorden
dat
een grootheid door ons op twee wijzen wordt opgevat, te
weten
abstract[A15] en oppervlakkig, zooals wij ons haar
nl. voorstellen[A16],
of als een substantie, hetgeen
uitsluitend door de Rede geschiedt. Indien
wij dus letten
op een grootheid zooals zij zich voordoet in
onze
voorstelling, hetgeen dikwijls en het gemakkelijkst door
ons
gedaan wordt, zal zij eindig, deelbaar en uit deelen
samengesteld
bevonden worden; indien wij haar echter
beschouwen zooals zij in ons
verstand is en haar opvatten
als een substantie, wat zeer moeilijk is,
dan zal
zij--gelijk wij reeds voldoende
aantoonden--oneindig,
eenig en ondeelbaar bevonden worden. Hetgeen allen
die
weten te onderscheiden tusschen voorstelling en
verstand,
duidelijk genoeg zal zijn, vooral indien men er ook
op
let dat de stof overal dezelfde is en dat er geen deelen
in
haar te onderscheiden vallen, tenzij voorzoover wij
ons de stof op
verschillende wijzen gewijzigd denken, en
welk geval wij die deelen
slechts als bestaansvormen
onderscheiden maar niet wezenlijk. Zoo
beschouwen wij
bijvoorbeeld water, voor zoover het water is,
als
deelbaar en zijn deelen als van elkaar afzonderbaar;
niet
echter voorzoover het lichamelijke substantie is,
als
zoodanig immers kan het noch gescheiden, noch verdeeld
worden.
Voorts kan water, voorzoover het water is
ontstaan en vergaan, terwijl
het als substantie noch
ontstaat noch vergaat. En hiermede geloof ik ook
op het
tweede bewijs geantwoord te hebben; aangezien ook
dit
gegrond was op de onderstelling dat de stof, als
substantie,
deelbaar en uit deelen samengesteld zou zijn.
Doch al ware dit alles
ook niet zooals ik zeg, dan
begrijp ik nog niet waarom de lichamelijke
substantie het
goddelijk wezen onwaardig zou zijn: aangezien er
toch
(_vlg. St. XIV_) buiten God geen substantie bestaan kan
aan
welke hij onderworpen zou kunnen zijn. Alles, zeg ik,
is in God en al wat
geschiedt, geschiedt uitsluitend
krachtens de wetten van Gods oneindige
wezen en vloeit
uit de noodwendigheid daarvan voort (hetgeen ik
straks
zal aantoonen); zoodat er geen enkele reden bestaat om
te
zeggen dat God aan iets anders onderworpen zou zijn of
dat de
uitgebreide substantie den goddelijken aard
onwaardig ware, zelfs al werd
zij verondersteld deelbaar
te zijn, zoolang men haar slechts als eeuwig
en oneindig
beschouwt. Doch hierover voor het oogenblik
genoeg.
_Stelling XVI._
Uit de noodwendigheid van den
goddelijken aard moeten oneindig
veel dingen op oneindig vele wijzen
voortvloeien, dat is al wat
een oneindig verstand kan
omvatten.
_Bewijs._
Deze stelling moet een ieder duidelijk zijn
zoo hij er slechts op
let dat het verstand uit de gegeven definitie van eene
of andere
zaak verschillende eigenschappen afleidt welke ook
in
werkelijkheid uit haar (dat wil zeggen uit het wezen zelf dier
zaak)
met noodwendigheid voortvloeien en wel des te meer naarmate
de definitie dier
zaak meer werkelijkheid uitdrukt, dat wil
zeggen hoemeer werkelijkheid het
wezen der omschreven zaak
insluit. Daar nu de goddelijke aard een volstrekt
oneindig aantal
attributen heeft (_vlg. Def. VI_), van welke elk een in
zijn
soort oneindig wezen uitdrukt, moeten ook uit Gods
noodwendigheid
oneindig veel dingen op oneindig vele wijzen (dat is al wat
een
oneindig verstand kan omvatten) noodzakelijk
voortvloeien.
H.t.b.w.
_Gevolg I:_ Hieruit volgt dat God van alle
dingen welke
een oneindig verstand kan omvatten, de
bewerkende
oorzaak[A17] is.
_Gevolg II:_ Er volgt ten tweede
uit dat God oorzaak is
uit-zich-zelf en niet slechts
toevallig[A18].
_Gevolg III:_ Er volgt ten derde uit dat God de
volstrekt
eerste oorzaak is.
_Stelling XVII._
God
handelt uitsluitend krachtens de wetten van zijn eigen aard
en door niets
genoodzaakt.
_Bewijs._
Dat uit de noodwendigheid van den
goddelijken aard alleen, of
(wat hetzelfde is) uitsluitend uit de wetten van
dien aard,
onvermijdelijk een oneindig aantal dingen volgt, hebben
wij
zooeven in Stelling XVI aangetoond, terwijl wij in Stelling XV
bewezen
dat niets zonder God bestaan noch gedacht worden kan,
maar dat alles in God
is; zoodat er niets buiten hem zijn kan
waardoor hij tot handelen genoopt of
gedwongen kon worden; en zoo
handelt dus God uitsluitend krachtens de wetten
van zijn eigen
aard en door niets genoodzaakt. H.t.b.w.
_Gevolg
I:_ Hieruit volgt ten eerste dat er geen enkele
oorzaak, behalve de
volmaaktheid van zijn eigen aard,
zijn kan, welke God van buiten af of
van binnen uit tot
handelen zou aandrijven.
_Gevolg II:_ Er
volgt ten tweede uit dat alleen God een
vrije oorzaak is. God immers is
het eenige dat krachtens
de noodwendigheid van zijn eigen aard bestaat
(_vlg. St.
XI en Gevolg I van St. XIV_) en dat uitsluitend
krachtens
de noodwendigheid van zijnen aard handelt
(_vlg.
voorgaande St._) en derhalve (_vlg. Def. VII_) is
alleen
hij een vrije oorzaak. H.t.b.w.
_Opmerking:_ Sommigen
meenen dat God een vrije oorzaak
is, omdat hij, naar zij gelooven, zou
kunnen bewerken dat
datgene, hetwelk naar wij zeiden uit zijn aard
volgt,
d.w.z. datgene wat in zijn vermogen ligt,
_niet_
geschiedde, ofwel _niet_ door hem werd voortgebracht.
Doch
dit is hetzelfde alsof zij zeiden dat God kan
bewerken dat uit den aard
eens driehoeks niet zou volgen
dat de som zijner driehoeken gelijk is aan
twee rechten
of dat uit een gegeven oorzaak geen uitwerking
zou
voortvloeien; hetgeen ongerijmd is. Verderop zal ik
zonder
behulp van deze stelling aanloonen, dat noch
verstand, noch wil tot Gods
aard behooren. Ik weet wel
dat er velen zijn die gelooven te kunnen
bewijzen, dat
tot Gods aard het hoogste verstand en een vrije
wil
behooren: immers zij kennen niets volmaakters, zoo zeggen
zij
bij zichzelf, dat zij aan God zouden kunnen
toeschrijven, dan datgene wat
in onszelf het meest
volmaakte is. Maar niettegenstaande zij God opvatten
als
werkelijk het hoogste verstand, gelooven zij toch niet
dat hij
al wat hij denkt, inderdaad tot bestaan kan
brengen, want zij meenen op
deze wijze Gods macht te
verkleinen. Indien hij alles, zoo zeggen zij,
wat zijn
verstand bevat, ook werkelijk had geschapen, zou er
niets
meer te scheppen zijn, hetgeen zij in strijd achten met
Gods
almacht; en daarom nemen zij liever aan dat God ten
opzichte van alle
dingen onverschillig is en niets anders
schept dan datgene wat hij in
beperkte wil[lekeur]
besluit te scheppen. Ik meen evenwel duidelijk
genoeg te
hebben aangetoond (_Zie St. XVI_) dat uit Gods
alvermogen
of uit zijn oneindigen aard, oneindig veel dingen
op
oneindig veel wijzen, dat wil zeggen alles, met
noodwendigheid
voortvloeien of steeds met dezelfde
noodwendigheid volgen; op dezelfde
wijze als uit den aard
van den driehoek van eeuwigheid tot eeuwigheid
volgt dat
de som zijner drie hoeken gelijk is aan twee
rechten.
Daarom is Gods almacht ook werkzaam geweest van
alle
eeuwigheid af en zal zij tot in eeuwigheid even
werkzaam
blijven. En op deze wijze wordt, ten minste
mijns
inziens, Gods almacht veel volmaakter voorgesteld.
Jazelfs
schijnen mijn tegenstanders Gods almacht (om het
maar eerlijk te zeggen)
te loochenen. Immers zij zijn
gedwongen te erkennen dat God een oneindig
aantal
mogelijke schepselen denkt, welke hij nochtans nooit
zal
kunnen scheppen. Want anders, namelijk wanneer hij al wat
hij
dacht ook schiep, zou hij, volgens henzelf, zijn
eigen macht uitputten en
zichzelf onvolmaakt maken. Om
dus te bewijzen dat God volmaakt is, komen
zij er toe
tegelijkertijd te betoogen dat hij niet alles
kan
uitvoeren waarover zijn vermogen zich uitstrekt;
ongerijmder,
of meer in strijd met Gods almacht, dan
hetwelk mij niets te verzinnen
lijkt.
Om hier voorts nog iets te zeggen over het verstand
en
den wil, welke wij gewoonlijk aan God toekennen:
indien
verstand en wil tot Gods eeuwige wezen behooren, moet
onder
beide eigenschappen zeker heel iets anders worden
verstaan dan de
menschen gewoonlijk doen. Want een
verstand en een wil welke Gods wezen
uitmaakten zouden
hemelsbreed van ons verstand en onzen wil
moeten
verschillen; ja, zij zouden in geen enkel opzicht,
behalve
in den naam, er mede kunnen overeenkomen, niet
anders bijvoorbeeld dan
het sterrebeeld de Hond
overeenkomt met het blaffende dier van dien naam.
Wat ik
aldus zal bewijzen: Indien het verstand tot den
goddelijken
aard behoort, zal het niet van nature, zooals
ons verstand, later dan
(gelijk de meesten meenen) of
gelijktijdig met de erdoor voorgestelde
zaken bestaan,
aangezien God krachtens zijne oorzakelijkheid aan
alle
dingen voorafgaat (_vlg. Gevolg I van St. XVI_).
Maar
integendeel zijn de waarheid en het werkelijke wezen[A19]
der
dingen zoo als zij zijn, omdat zij zoo in Gods
verstand objectief[A20]
bestonden. Daarom is ook
integendeel Gods verstand, voorzoover het wordt
opgevat
als behoorende tot Gods wezen, de oorzaak der
dingen,
zoowel van hun wezen als van hun bestaan; hetgeen
ook
schijnt te zijn opgemerkt door hen die verzekerden dat
Gods
verstand, wil en macht een en hetzelfde zijn.
Indien nu Gods verstand
de eenige oorzaak der dingen is
en wel (gelijk wij aantoonden) zoowel van
hun wezen als
van hun bestaan, moet het zelf noodzakelijk van
deze
dingen verschillen, zoowel ten opzichte van zijn wezen
als
ten opzichte van zijn bestaan. Want het veroorzaakte
verschilt van zijn
oorzaak juist in datgene wat het van
zijn oorzaak ontvangen heeft. Zoo is
bijvoorbeeld een
mensch de oorzaak van het bestaan, niet echter van
het
wezen van een anderen mensch; dit immers is een
eeuwige
waarheid: en derhalve kunnen zij in hun wezen
geheel
overeenkomen, terwijl zij in hun bestaan
moeten
verschillen; vandaar dat wanneer het bestaan van den een
te
niet gaat, niet tevens dat van den ander te niet zal
gaan; terwijl
wanneer het wezen van den een vernietigd
kon worden en valsch kon
blijken, ook tevens het wezen
van den ander vernietigd zou zijn. Daarom
moet een ding
dat oorzaak is zoowel van het wezen als van het
bestaan
van een of andere uitwerking, van een zoodanige
uitwerking
verschillen zoowel ten opzichte van zijn wezen
als ten opzichte van zijn
bestaan. Maar Gods verstand is
de oorzaak zoowel van het wezen als van
het bestaan van
ons verstand: en dus verschilt Gods verstand, voor
zoover
het wordt opgevat als behoorende tot het goddelijk
wezen,
van ons verstand zoowel ten opzichte van zijn wezen als
ten
opzichte van zijn bestaan en kan het in geen enkel
opzicht, behalve in
naam er mede overeenkomen; gelijk wij
wilden aantoonen. Wat den wil
aangaat kan men denzelfden
bewijstrant volgen, zooals een ieder
gemakkelijk zal inzien. |
|
댓글 없음:
댓글 쓰기