|
Stelling XVIII._
God is de inwonende, niet echter een
buitenstaande oorzaak aller
dingen.
_Bewijs._
Al wat is, is in
God en moet uit God begrepen worden (_vlg. St.
XV_). Derhalve is God (_vlg.
Gevolg I St. XVI_) de oorzaak van de
dingen die in hem zijn. Dit wat het
eerste aangaat. Verder kan er
buiten God geen enkele substantie bestaan
(_vlg. St. XIV_),
d.w.z. (_vlg. Def. III_) iets dat buiten God op zichzelf
zou
bestaan. Dit wat het tweede betreft. God is dus de inwonende,
niet
echter een buitenstaande oorzaak aller dingen. H.t.b.w.
_Stelling
XIX._
God, of al Gods attributen, zijn
eeuwig.
_Bewijs._
God immers is (_vlg. Def. VI_) een substantie,
welke (_vlg. St.
XI_) noodwendig bestaat, d.w.z. (_vlg. St. VII_) tot wier
aard
het behoort te bestaan, of (wat hetzelfde is) uit wier definitie
haar
bestaan zelf volgt, en derhalve is God (_vlg. Def. VIII_)
eeuwig. Vervolgens
moet onder Gods attributen verstaan worden
datgene wat (_vlg. Def. IV_) het
wezen der goddelijke substantie
uitdrukt, d.w.z. datgene wat tot de
substantie behoort; dit
alles, zeg ik, behooren deze attributen in te
sluiten. Maar tot
den aard der substantie behoort (_gelijk ik reeds in St.
VII heb
aangetoond_) de eeuwigheid; derhalve moet elk dier
attributen
eeuwigheid insluiten en dus zijn zij allen eeuwig.
H.t.b.w.
_Opmerking:_ Deze stelling is ook zeer duidelijk af
te
leiden volgens de wijze waarop ik (_St. XI_) Gods
bestaan
bewezen heb; uit dit bewijs, zeg ik, is gebleken dat
Gods
bestaan, evenals zijn wezen een eeuwige waarheid is.
Voorts
heb ik (_St. XIX Deel I der Beginselen van
Cartesius_)[A21] nog op andere
wijze Gods eeuwigheid
bewezen, welk bewijs ik hier niet behoef te
herhalen.
_Stelling XX._
Gods bestaan en Gods wezen zijn een
en hetzelfde.
_Bewijs._
God en al zijn attributen zijn eeuwig
(_vlg. de voorgaande St._)
d.w.z. (_vlg. Def. VIII_) elk zijner attributen
drukt bestaan
uit. Dezelfde attributen Gods dus, welke (_vlg. Def. IV_)
Gods
eeuwig wezen openbaren, ontvouwen tevens zijn eeuwig bestaan,
d.w.z.:
datgene zelf dat het wezen Gods uitmaakt, maakt tevens
zijn bestaan uit,
zoodat dus dit en zijn wezen een en hetzelfde
zijn.
H.t.b.w.
_Gevolg I:_ Hieruit volgt ten eerste dat Gods
bestaan,
evenals zijn wezen, een eeuwige waarheid is.
_Gevolg
II:_ Ten tweede volgt er uit dat God of al Gods
attributen onveranderlijk
zijn. Want als zij wat betreft
hun bestaan verandering konden ondergaan,
zouden zij
tevens (_vlg. de voorgaande St._) ten opzichte van
hun
wezen veranderd worden, d.w.z. (_gelijk vanzelf spreekt_)
van
waar valsch worden, hetgeen ongerijmd is.
_Stelling XXI._
Al
wat uit den aard op zichzelf[A22] van een of ander attribuut
Gods
voortvloeit, moet altijd en oneindig hebben bestaan, met
andere woorden:
krachtens dit attribuut zelf is het eeuwig
en
oneindig.
_Bewijs._
Neem eens aan, indien ge dit kunt (als
ge dit namelijk ontkent)
dat er iets in een of ander attribuut Gods uit den
aard
opzichzelf van ditzelfde attribuut kon voortvloeien dat eindig
ware
en een beperkt bestaan of duur had, bijvoorbeeld de
voorstelling van God in
het Denken[A23]. Het Denken nu bestaat,
aangezien het voorondersteld wordt
een attribuut Gods te zijn,
noodwendig (_vlg. St. XI_) krachtens zijn
oneindigen aard.
Evenwel wordt het hier, voor zoover het de voorstelling
Gods
omvat, als eindig gesteld. Maar als eindig kan het (_vlg. Def.
II_)
niet worden begrepen tenzij het door het Denken zelf beperkt
worde. Niet
echter door het Denken zelf voorzoover dit de
voorstelling Gods vormt, als
zoodanig immers wordt het juist
voorondersteld eindig te zijn; derhalve door
het Denken
voorzoover het _niet_ de voorstelling Gods vormt, welk
Denken
evenwel toch (_vlg. St. XI_) met noodwendigheid moet bestaan;
er
zou dus een Denken bestaan dat de voorstelling Gods niet insloot
en
derhalve zou uit zijnen aard, voor zoover dit niets dan Denken
is, niet
noodzakelijk de voorstelling Gods voortvloeien. (Immers
er werd een Denken
aangenomen dat de voorstelling Gods wel en een
ander dat haar niet omvatte).
Dit strijdt tegen het onderstelde.
Zoodat, wanneer de voorstelling Gods in
het Denken, of (want
tenslotte is het hetzelfde wat men neemt, aangezien
de
bewijsvoering algemeen geldig is) iets anders in eenig ander
attribuut
Gods, uit de noodwendigheid van den aard op-zich-zelf
van dit attribuut
voortvloeit, dit [gevolg] ook noodzakelijk
oneindig moet zijn. Dit wat het
eerste punt betreft.
Voorts kan datgene wat uit de noodwendigheid van den
aard eens
attribuuts aldus voortvloeit, geen beperkten duur hebben.
Indien
ge dit ontkent, stel dan een ding dat uit de noodwendigheid
van
eenig attribuut voortvloeit en bestaat in een of ander attribuut
Gods,
bijvoorbeeld de voorstelling Gods in het Denken en
onderstel dat het eens
niet heeft bestaan of niet bestaan zal.
Daar nu ondersteld wordt dat het
Denken een attribuut Gods is,
moet het zoowel noodwendig als onveranderlijk
bestaan (_vlg. St.
XI en Gevolg II St. XX_). Dus zal er buiten de grenzen van
den
duur der voorstelling Gods (immers er werd aangenomen dat deze
eens
niet bestond of niet zal bestaan) een Denken zonder
voorstelling Gods moeten
bestaan. Dit echter is tegen het
onderstelde; immers er werd ondersteld dat
uit het gegeven Denken
noodwendig de voorstelling Gods voortvloeide. Derhalve
kan de
voorstelling Gods in het Denken, of iets anders dat
met
noodwendigheid uit den aard op-zichzelf van een of ander
attribuut
Gods voortvloeit, geen beperkten duur hebben, maar moet
het, krachtens dit
attribuut zelf, eeuwig zijn. Dit wat het
tweede punt betreft.
Men
merke op dat ditzelfde geldt voor elk ander ding dat in een
of ander
attribuut Gods uit den aard Gods op-zichzelf met
noodwendigheid
voortvloeit.
_Stelling XXII._
Al wat voortvloeit uit eenig
attribuut Gods, voorzoover het zich
openbaart in een zoodanige bestaanswijze
[wijziging], welke
krachtens dit attribuut noodwendig en oneindig bestaat,
moet zelf
eveneens noodwendig en oneindig
bestaan.
_Bewijs._
Het bewijs dezer stelling wordt op dezelfde
wijze geleverd als
dat der voorgaande.
_Stelling
XXIII._
Elke bestaanswijze, welke noodwendig en oneindig bestaat,
moet
noodzakelijk voortvloeien of uit den aard op zichzelf van
eenig
attribuut Gods of uit eenig attribuut, zich openbarend in een
vorm
welke noodwendig en oneindig bestaat[A24].
_Bewijs._
Een
bestaanswijze immers bestaat in iets anders, waaruit het
begrepen kan worden
(_vlg. Def. V_), d.w.z. (_vlg. St. XV_) zij
bestaat uitsluitend in God en kan
uit God alleen begrepen worden.
Indien men dus een bestaanswijze aanneemt
welke noodwendig
bestaat en oneindig is, moet elk van deze beide
eigenschappen
noodzakelijk worden opgemaakt of begrepen[A25] uit een of
ander
attribuut Gods voor zoover dit wordt opgevat als uitdrukkende
de
oneindigheid en noodwendigheid van zijn bestaan, of wel (_wat
vlg. Def.
VIII hetzelfde is_) de eeuwigheid; d.w.z. (_vlg. Def.
VI en St. XIX_) voor
zoover het als uitsluitend op zichzelf
beschouwd wordt. Een bestaanswijze dus
welke noodwendig en
oneindig bestaat, moet uit den aard op-zichzelf van
eenig
attribuut Gods voortvloeien; en dat wel of onmiddellijk
(_waarover
in St. XXI_) of door bemiddeling van een of anderen
verschijningsvorm
[wijziging] welke uit deszelfs aard op-zichzelf
voortvloeit, d.w.z. (_vlg. de
voorgaande St._) welke eveneens
noodwendig en oneindig bestaat.
H.t.b.w.
_Stelling XXIV._
Het wezen van de door God
voortgebrachte dingen, sluit geen
bestaan in
zich.
_Bewijs._
Dit blijkt uit _Def. I._ Datgene immers, welks
aard (namelijk op
zichzelf beschouwd) het bestaan in zich sluit, is zijns
zelfs
oorzaak en bestaat alleen krachtens de noodwendigheid van
zijnen
aard zelf.
_Gevolg:_ Hieruit volgt dat God niet slechts de
oorzaak
ervan is, dat de dingen beginnen te bestaan; maar ook
dat
zij in hun bestaan volharden, ofwel (om een
scholastieke
uitdrukking te gebruiken) dat God de oorzaak is van
het
"Zijn" [Aanzijn] der dingen. Want, of de dingen bestaan
danwel
niet bestaan: zoo dikwijls wij op hun wezen
letten, zien wij dat dit noch
bestaan noch duur in zich
sluit; derhalve kan hun wezen ook noch van hun
bestaan,
noch van hun duur de oorzaak zijn; doch uitsluitend
God,
daar slechts tot diens aard het bestaan behoort.
(_Vlg.
Gevolg I St. XIV_).
_Stelling XXV._
God is niet
alleen de bewerkende oorzaak van het bestaan der
dingen, maar ook van hun
wezen.
_Bewijs._
Indien ge dit ontkent zou God dus niet de oorzaak
zijn van het
wezen der dingen; derhalve zou (_vlg. Ax. IV_) het wezen
der
dingen zonder God begrepen kunnen worden; hetgeen evenwel (_vlg.
St.
XV_) ongerijmd is. Dus is God ook de oorzaak van het wezen
der dingen.
H.t.b.w.
_Opmerking:_ De waarheid dezer stelling volgt
nog
duidelijker uit Stelling XVI. Uit deze immers volgt dat
uit
den gegeven goddelijken aard zoowel het wezen als het
bestaan der dingen
noodzakelijk moet worden afgeleid; en,
om het in een woord te zeggen: in
dienzelfden zin waarin
men zegt dat God zijns zelfs oorzaak is, moet hij
ook de
oorzaak van alle dingen genoemd worden, hetgeen
nog
duidelijker zal blijken uit het onderstaande
gevolg.
_Gevolg:_ De bijzondere dingen zijn niets anders
dan
openbaringen van Gods attributen, of wel bestaanswijzen
in
welke Gods attributen op een vaste en bepaalde wijze
worden uitgedrukt.
Het bewijs blijkt uit _Stelling XV_ en
_Definitie
V_.
_Stelling XXVI._
Een ding dat tot een of andere werking
genoopt is, wordt hiertoe
noodzakelijk door God gedreven; evenzoo: wat niet
door God
genoodzaakt wordt, kan uit zichzelf niet
werken.
_Bewijs._
Datgene, waarvan men kan zeggen dat het de
dingen tot werken
noopt, moet noodzakelijk iets positiefs zijn (gelijk
vanzelf
spreekt); derhalve moet God zoowel van het wezen als van
het
bestaan hiervan de bewerkende oorzaak zijn (_vlg. St. XXV en
St.
XVI_). Dit wat het eerste betreft. Waaruit eveneens ten
duidelijkste
volgt, wat in de tweede plaats gesteld werd. Want
indien een ding, dat niet
door God gedreven werd, zichzelf kon
richten, zou het eerste deel dezer
stelling valsch zijn, hetgeen,
gelijk wij aantoonden ongerijmd
is.
_Stelling XXVII._
Een ding dat door God tot eenigerlei
werking genoodzaakt is, kan
zichzelf niet aan die noodzaak
onttrekken.
_Bewijs._
De waarheid dezer stelling blijkt uit het
derde Axioma.
_Stelling XXVIII._
Elk bijzonder ding, of elk
ding dat eindig is en een beperkt
[afhankelijk] bestaan heeft, kan niet
bestaan, noch tot werking
genoodzaakt worden, tenzij het tot bestaan en
werking genoodzaakt
worde door een ander ding, hetwelk eveneens eindig is en
een
afhankelijk bestaan heeft: en deze oorzaak op haar beurt kan
niet
bestaan, noch tot werking genoodzaakt worden tenzij zij wederom
door
een ander ding, hetwelk eveneens eindig is en een
afhankelijk bestaan heeft,
tot bestaan en werking worde
genoodzaakt, en zoo tot in het
oneindige.
_Bewijs._
Al wat tot bestaan en werking genoodzaakt is,
werd daartoe
genoodzaakt door God (_vlg. St. XXVI en Gevolg St. XXIV_).
Maar
datgene wat eindig is en een afhankelijk bestaan heeft, kon niet
uit
den aard op-zichzelf van eenig attribuut Gods voortvloeien;
immers al wat uit
den absoluten aard van eenig attribuut Gods
voortvloeit, is oneindig en
eeuwig (_vlg. St. XXI_). Dus zal het
moeten voortvloeien uit God, of wel uit
een zijner attributen,
voorzoover dit beschouwd wordt als zich openbarende in
een of
andere bestaanswijze; immers buiten de substantie en
hare
bestaanswijzen is er niets (_vlg. Ax. I en Def. III en V_); en
de
bestaanswijzen zijn (_vlg. Gevolg St. XXV_) niets anders
dan
openbaringen van Gods attributen. Maar uit God, of uit een of
ander
zijner attributen, voorzoover het zich openbaart in een
vorm welke eeuwig en
oneindig is, kan het ook niet voortvloeien
(_vlg. St. XXII_). Het zal dus
moeten voortvloeien, of tot
bestaan en werking genoodzaakt worden, door God
of een zijner
attributen, voorzoover dit zich openbaart in een vorm
welke
eindig is en een afhankelijk bestaan heeft. Dit wat
eerste
betreft.
Voorts moet deze oorzaak of deze bestaanswijze op haar
beurt (_om
dezelfde reden als ik in het eerste gedeelte dezer stelling
reeds
uiteen zette_) eveneens bepaald worden door een andere,
welke
eveneens eindig is en een afhankelijk bestaan heeft, en deze
laatste
wederom (_om dezelfde reden_) door een andere en zoo (_om
dezelfde reden_)
voort tot in het oneindige. H.t.b.w.
_Opmerking:_ Daar sommige dingen
door God onmiddellijk
moeten zijn voortgebracht, en wel die dingen
welke
noodwendig uit zijn absoluten aard voortvloeien; en
door
tusschenkomst van deze eerste dingen de andere,
welke
nochtans zonder God noch bestaanbaar noch denkbaar
zijn;
volgt hieruit ten eerste: dat God de absoluut naaste
oorzaak
is der dingen welke onmiddellijk door hem zijn
voortgebracht, hoewel
niet, zooals men zegt, der dingen
in hun soort. Want de werkingen Gods
kunnen niet zonder
hun oorzaak bestaan noch gedacht worden. (_Vlg. St. XV
en
Gevolg St. XXIV_).
Er volgt ten tweede uit dat God niet in
eigenlijken zin
de verwijderde oorzaak der bijzondere dingen genoemd
kan
worden, tenzij wellicht om deze te onderscheiden van
diegene
welke hij onmiddellijk voortbracht, of liever
welke uit zijn absoluten
aard voortvloeien. Want onder
een verwijderde oorzaak verstaan wij een
zoodanige, welke
met hare uitwerking op geenerlei wijze verbonden is.
Maar
al wat is, is in God en hangt op zoodanige wijze van hem
af
dat het zonder hem noch bestaanbaar noch denkbaar is.
_Stelling
XXIX._
In de wereld der dingen bestaat niets toevalligs, maar
alles
wordt krachtens de noodwendigheid van den goddelijken
aard
genoodzaakt op bepaalde wijze te bestaan en te
werken.
_Bewijs._
Al wat is, is in God (_vlg. St. XV_): God echter
kan niet iets
toevalligs genoemd worden. Want hij bestaat (_vlg. St.
XI_)
noodwendig, niet echter toevallig. De bestaanswijzen van
den
goddelijken aard zijn dus uit dezen eveneens noodwendig en
niet
slechts toevallig voortgekomen (_vlg. St. XVI_) en dat wel
voorzoover
de goddelijke aard of op-zichzelf (_vlg. St. XXI_) of
als op een bepaalde
wijze tot werken genoopt beschouwd wordt
(_vlg. St. XXVII_). Voorts is God
niet slechts de oorzaak dezer
bestaanswijzen voorzoover zij gewoon maar
bestaan (_vlg. Gevolg
St. XXIV_), maar ook (_vlg. St. XXVI_) voorzoover zij
beschouwd
worden als genoodzaakt iets te doen. Want indien zij
(_vlg.
dezelfde St._) niet door God daartoe genoodzaakt werden, is
het
onmogelijk, en geenszins gebeurlijk, dat zij zichzelf
daartoe
noodzaakten; en omgekeerd (_vlg. St. XXVII_): indien zij wel
door
God daartoe genoodzaakt werden, is het onmogelijk, en
geenszins
gebeurlijk, dat zij zich aan die noodzaak onttrokken.
Zoodat
alles krachtens de noodwendigheid van den goddelijken
aard
genoodzaakt is niet slechts om te bestaan, maar ook om op
bepaalde
wijze te bestaan en te werken en er dus niets toevalligs
bestaat.
H.t.b.w.
_Opmerking:_ Alvorens ik verder ga, wil ik hier
uiteen
zetten of liever in herinnering brengen wat wij
moeten
verstaan onder de "Naturende Natuur" en de
"Genatuurde
Natuur"[A26]. Want uit het voorgaande is het dunkt
mij
toch zeker wel duidelijk geworden dat wij onder
"Naturende
Natuur" moeten verstaan datgene wat op
zichzelf bestaat en uit zichzelf
begrepen kan worden,
ofwel zoodanige attributen der substantie, welke
een
eeuwig en oneindig wezen uitdrukken, dat wil zeggen
(_vlg.
Gevolg I St. XIV en Gevolg II v. St. XVII_) God,
voorzoover hij als vrije
oorzaak beschouwd wordt. Onder
"Genatuurde Natuur" daarentegen versta ik
al datgene wat
uit de noodwendigheid van Gods aard of van
eenig
attribuut Gods voortvloeit, dat wil zeggen
alle
bestaanswijzen der attributen Gods voorzoover zij
beschouwd
worden als dingen die in God bestaan en zonder
God noch bestaanbaar noch
denkbaar zijn.
_Stelling XXX._
Het verstand, hetzij eindig of
oneindig in zijn werking, kan
slechts de attributen Gods en de bestaanswijzen
Gods bevatten en
niets anders.
_Bewijs._
Een ware voorstelling
moet overeenkomen met het door haar
voorgestelde (_vlg. Ax. VI_) d.w.z.
(_gelijk vanzelf spreekt_)
datgene wat objectief[A20] in het verstand
aanwezig is moet ook
noodzakelijk in de natuur bestaan. In de natuur evenwel
bestaat
(_vlg. Gevolg I St. XIV_) niets dan een enkele
substantie,
namelijk God, noch (_vlg. St. XV_) eenigerlei
andere
bestaanswijzen dan die welke in God zijn en welke (_vlg.
dezelfde
St._) zonder God noch bestaanbaar noch denkbaar zijn;
derhalve
kan het verstand, hetzij eindig of oneindig in zijn
werking,
slechts de attributen Gods en de bestaanswijzen Gods bevatten
en
niets anders. H.t.b.w.
_Stelling XXXI._
Een werkend
verstand, hetzij eindig of oneindig, moet evenals
wil, begeerte, liefde enz.
behooren tot de genatuurde natuur en
niet tot de
naturende.
_Bewijs._
Onder verstand immers verstaan wij (_gelijk
vanzelf spreekt_)
niet het absolute Denken, maar slechts een bepaalden vorm
van
denken, welke vorm verschilt van andere denkvormen als
begeerte,
liefde enz. en dus (_vlg. Def. V_) uit het absolute
Denken
begrepen moet worden; immers het moet (_vlg. St. XV en Def.
VI_)
uit een attribuut Gods dat het eeuwige en oneindige wezen des
Denkens
uitdrukt, aldus worden begrepen dat het zonder dit noch
bestaanbaar noch
denkbaar is; en derhalve moet het (_vlg.
Opmerking St. XXIX_) behooren tot de
genatuurde natuur, niet
echter tot de naturende, en evenzoo de overige vormen
van denken.
H.t.b.w.
_Opmerking:_ De reden waarom ik hier sprak
van een
_werkend_ verstand, is niet dat ik toegeef dat er
eenig
verstand-als-vermogen[A27] zou bestaan; maar, wijl ik
alle
verwarring wensch te vermijden, heb ik slechts
willen spreken over een
zaak welke ons zoo duidelijk
mogelijk is, nl. over het begrijpen zelf,
klaarder dan
hetwelk wij niets kennen. Immers al wat wij leeren
kennen
leidt wederom tot nog volmaakter kennis van
het
begrijpen.
_Stelling XXXII._
Men kan den wil geen
vrije oorzaak heeten, doch alleen
een
noodzakelijke.
_Bewijs._
De wil is een bepaalde vorm van
denken, evenals het verstand; en
derhalve (_vlg. St. XXVIII_) kan een of
andere willing[A42] niet
bestaan, noch tot werking genoodzaakt worden, tenzij
door een
andere oorzaak, en deze op haar beurt weer door een andere,
en
zoo voort tot in het oneindige. Want al werd ondersteld dat de
wil
oneindig was, dan moest hij toch ook door God tot bestaan en
werken
genoodzaakt worden, niet voorzoover God de absoluut
oneindige substantie is,
maar voorzoover hij een attribuut heeft
dat het oneindige en eeuwige wezen
des Denkens uitdrukt (_vlg.
St. XXIII_). Op welke wijze hij dus ook wordt
opgevat, hetzij
eindig of oneindig, steeds eischt hij eene oorzaak waardoor
hij
tot bestaan en werken genoodzaakt wordt en derhalve kan hij
(_vlg.
Def. VII_) geen vrije oorzaak genoemd worden, maar alleen
een noodzakelijke
of afhankelijke.
_Gevolg I:_ Hieruit volgt ten eerste, dat God niet
werkt
krachtens vrijheid van wil.
_Gevolg II:_ Er volgt ten
tweede uit, dat wil en verstand
in dezelfde verhouding staan tot Gods
aard als beweging
en rust en volkomen als alle andere natuurlijke
dingen,
welke (_vlg. St. XXIX_) door God op bepaalde wijze
tot
bestaan en werken genoodzaakt moeten worden. Want de
wil
heeft, evengoed als alle andere dingen, een oorzaak
noodig
door welke hij op bepaalde wijze tot bestaan en
werken wordt genoodzaakt.
En ofschoon uit wil en
verstand, eenmaal gegeven, oneindig veel
voortvloeit, kan
men daarom toch evenmin zeggen dat God handelt
uit
vrijheid van wil, als dat men wegens al wat uit beweging
en
rust voortkomt (en dat is immers eveneens oneindig
veel) zou kunnen
zeggen dat hij handelt uit vrijheid van
beweging of rust. Derhalve
behoort de wil niet eer tot
den aard Gods dan de overige natuurlijke
dingen, maar
staat hij tot dezen in dezelfde verhouding als
beweging
en rust en al het overige waarvan wij aantoonden dat
het
uit de noodwendigheid van den goddelijken aard
voortvloeit en
door dezen op bepaalde wijze tot bestaan
en werken wordt
genoodzaakt.
_Stelling XXXIII._
De dingen hadden door God op
geen andere wijze, noch in andere
orde, voortgebracht kunnen worden, dan zij
inderdaad
voortgebracht zijn.
_Bewijs._
Alle dingen immers zijn
(_vlg. St. XVI_) met noodwendigheid uit
den gegeven aard Gods voortgevloeid
en worden door de
noodwendigheid van Gods aard tot een bepaalde wijze van
bestaan
en werken genoodzaakt (_vlg. St. XXIX_). Indien dus de dingen
van
anderen aard konden zijn, of op andere wijze tot werking
genoodzaakt
konden worden, zoodat de orde der natuur een andere
ware, dan zou ook Gods
aard een andere kunnen zijn dan hij is;
maar deze andere aard zou dan (_vlg.
St. XI_) eveneens moeten
bestaan en bijgevolg zouden er twee of meer godheden
kunnen
bestaan, hetgeen (_vlg. Gevolg I St. XIV_) ongerijmd is.
Derhalve
hadden de dingen door God op geen andere wijze, noch in
andere orde, enz.
H.t.b.w.
_Opmerking I:_ Ofschoon ik hiermede meer dan
zonneklaar
heb aangetoond dat er volstrekt niets in de dingen
is,
weswegen zij toevallig genoemd konden worden, wil ik toch
nog
met enkele woorden verklaren wat wij onder het
_Toeval_ hebben te
verstaan; eerst echter wat onder het
_Noodwendige_ en _Onmogelijke_. Een
ding wordt noodwendig
genoemd of ten opzichte van zijn wezen, of ten
opzichte
van zijn oorzaak. Immers het bestaan van een of
ander
ding vloeit noodzakelijk voort of uit zijn wezen
en
definitie, of uit een gegeven bewerkende oorzaak. Voorts
kan
een ding om deze zelfde redenen ook onmogelijk
genoemd worden, te weten
of omdat zijn wezen of definitie
een tegenstrijdigheid insluit, of omdat
er geen enkele
uitwendige oorzaak bestaat welke genoodzaakt is zulk
een
ding voort te brengen. Een of ander ding nu wordt op
geen
anderen grond toevallig genoemd, dan met het oog op
de
gebrekkigheid onzer kennis. Een ding immers waarvan wij
niet
weten of zijn wezen een tegenstrijdigheid insluit,
of waarvan wij zeker
weten dat het geen tegenstrijdigheid
insluit, maar omtrent welks bestaan
wij niettemin niets
stelligs kunnen zeggen, omdat de reeks zijner
oorzaken
ons verborgen is; zulk een ding kan door ons nooit
als
noodwendig, noch als onmogelijk worden beschouwd, zoodat
wij
het of toevallig, [gebeurlijk] of mogelijk noemen.
_Opmerking II:_
Uit het voorgaande volgt duidelijk dat de
dingen door God in hoogste
volmaaktheid zijn
voortgebracht, aangezien zij met noodwendigheid uit
een
gegeven allervolmaaktsten aard zijn voortgevloeid, en
hierdoor
wordt God allerminst van eenigerlei
onvolmaaktheid beticht; immers zijn
volmaaktheid zelf
dwingt ons juist dit te erkennen. Ja, uit het
tegendeel
hiervan zou juist volgen (_gelijk ik zooeven
heb
aangetoond_) dat God niet allervolmaaktst was, daar
immers,
indien de dingen op andere wijze waren
voortgebracht, aan God een andere
aard moest worden
toegekend, verschillend van dien, welken wij op grond
der
beschouwing van het allervolmaaktste wezen gedwongen zijn
hem
toe te schrijven. Ik twijfel er wel niet aan of velen
zullen deze
uitspraak als ongerijmd verwerpen en haar
niet in overweging willen
nemen, en dat om geen andere
reden dan wijl zij gewoon zijn aan God een
andere soort
van vrijheid toe te kennen, grootelijks verschillend
van
die welke door ons (_in Def. VII_) werd omschreven,
namelijk
een volslagen willekeur. Maar ik twijfel er
evenmin aan of zij zullen,
indien zij de zaak slechts
willen overdenken en de reeks van onze
bewijsvoeringen
behoorlijk overwegen, nochtans deze vrijheid welke
zij
God toedichten, niet slechts als kinderachtig, maar zelfs
als
een groote belemmering voor de wetenschap gansch en
al verwerpen. Het is
niet noodig dat ik datgene, wat ik
in de Opmerking bij Stelling XVII
gezegd heb, hier
herhaal. Maar ik wil niettemin ten hunnen gevalle
nog
bewijzen dat, al werd toegegeven dat "wil" tot Gods
wezen
behoorde, uit zijn volmaaktheid nochtans zou
voortvloeien
dat de dingen op geen enkele andere wijze, noch in
andere
orde, door God geschapen hadden kunnen worden,
hetgeen
gemakkelijk zal zijn aan te toonen indien wij in de
eerste
plaats overwegen wat deze lieden zelf toegeven,
namelijk dat het alleen
van Gods besluit en wil afhangt
dat eenig ding is wat het is. Immers
anders zou God niet
de oorzaak van alle dingen zijn. Voorts dat al
Gods
besluiten van eeuwigheid af door God zelf zijn
bekrachtigd.
Immers anders kon hij van onvolmaaktheid en
onstandvastigheid beticht
worden. Maar aangezien er in de
eeuwigheid geen wanneer, geen vroeger of
later bestaat,
volgt hieruit, d.w.z. uit Gods volmaaktheid zelf, dat
God
nooit iets anders kan besluiten, noch zulks ooit gekund
heeft,
ofwel dat God niet bestond voor zijn besluiten,
noch zonder hen kan
bestaan.
Maar, zoo zeggen zij, al werd ondersteld dat God
de
wereld der dingen anders gemaakt had of dat hij van
eeuwigheid
af anders omtrent de Natuur en hare orde
besloten had, dan nog zoude
hieruit geenerlei
onvolmaaktheid van God volgen. Indien zij dit
evenwel
zeggen, geven zij tevens toe dat God zijn besluiten
kan
veranderen. Want indien God omtrent de Natuur en hare
orde
anders besloten had dan hij besloot; dat wil zeggen,
indien hij omtrent
de Natuur iets anders gewild en
gedacht had, zou hij noodzakelijk een
ander verstand en
een anderen wil gehad hebben dan hij heeft. En indien
men
aan God een ander verstand en een anderen wil mag
toeschrijven
zonder eenige wijziging van zijn wezen en
volmaaktheid, wat reden zou er
dan zijn, waarom hij niet
zijn besluiten omtrent de geschapen dingen zou
kunnen
wijzigen en nochtans even volmaakt blijven? Immers
ten
opzichte van Gods wezen en volmaaktheid is het hetzelfde
op
welke wijze ook men zijn verstand en wil in hun
verband met de geschapen
dingen en hunne orde opvat.
Wijders geven alle wijsgeeren die ik ken
toe, dat er in
God geen verstand-als-vermogen bestaat, doch alleen
een
werkend; daar evenwel zijn verstand en wil niet van zijn
wezen
te onderscheiden zijn, gelijk zij allen eveneens
toegeven, volgt hieruit
ook dat, indien God een ander
werkend verstand en een anderen wil hadde
gehad, ook zijn
wezen noodzakelijk een ander had moeten zijn; en
derhalve
zou (_gelijk mijn gevolgtrekking van aanvang af
luidde_)
indien de dingen anders dan zij zijn door God
waren
voortgebracht, Gods verstand en wil, d.w.z. (_gelijk
wordt
toegegeven_) zijn wezen, een ander geweest moeten
zijn, hetgeen ongerijmd
is.
Waar nu de dingen op geen andere wijze, noch in
andere
orde door God konden worden voortgebracht--en dat
zulks
waar is volgt uit Gods hoogste volmaaktheid--is er
waarlijk
geene enkele reden welke ons kan doen gelooven
dat God niet ook al wat in
zijn verstand is met diezelfde
volmaaktheid, waarmede hij het denkt,
heeft willen
scheppen.
Nu kan men zeggen dat er in de dingen
noch volmaaktheid
noch onvolmaaktheid te vinden is, doch dat datgene,
wat
in hen is en waardoor zij volmaakt of onvolmaakt zijn en
goed
of slecht genoemd worden, slechts van Gods wil
afhangt; en dat dus God,
indien hij gewild had, had
kunnen bewerken dat datgene wat nu
volmaaktheid heet, in
de hoogste mate onvolmaakt werd en omgekeerd. Maar
wat
anders zou dit zijn dan openlijk te beweren dat God,
die
datgene wat hij wil, noodzakelijk begrijpt, door zijnen
wil
kon bewerken dat hij de dingen op andere wijze
begreep dan hij ze
begrijpt; hetgeen, (_gelijk ik zooeven
aangetoond heb_) hoogst ongerijmd
is. Daarom kan ik hunne
bewijsvoering tegen henzelve keeren en wel aldus:
Alles
hangt van Gods macht af. Opdat dus de dingen anders
zullen
zijn, moet noodzakelijk ook Gods wil anders zijn.
Gods wil evenwel kan
niet anders zijn (_gelijk wij zoo
even ten duidelijkste op grond van Gods
volmaaktheid
hebben aangetoond_). Derhalve kunnen de dingen
evenmin
anders zijn. Ik erken dat deze meening, welke
alles
onderwerpt aan een onverschilligen wil Gods en beweert
dat
alles van zijn welbehagen afhangt, minder van de
waarheid afwijkt dan de
meening diergenen, die beweren
dat God alles doet uit het gezichtspunt
van het Goede.
Want deze laatsten schijnen iets buiten God
te
onderstellen, wat niet afhankelijk van God is, waarop God
bij
zijn werken, als op een voorbeeld, acht geeft of
waarnaar hij, als naar
een bepaald doel, streeft. Hetgeen
voorwaar niets anders is dan God aan
het noodlot
onderwerpen, ongerijmder dan hetwelk wel niets van
God
beweerd kan worden, van wien wij toch aantoonden dat
hij
zoowel van het wezen aller dingen als van hun bestaan
de
eerste en eenige vrije oorzaak is. Daarom is het ook
niet
noodig dat ik nog meer tijd verspil met het weerleggen
van
deze ongerijmdheid.
_Stelling XXXIV._
Gods macht is zijn wezen
zelf.
_Bewijs._
Uit de noodwendigheid van Gods wezen alleen reeds
volgt dat God
zijns zelfs-oorzaak is (_vlg. St. XI_) en tevens (_vlg. St.
XVI
en Gevolg_) de oorzaak van alle dingen. Derhalve is Gods
macht,
krachtens welke hij in alles bestaat en werkt, zijn wezen
zelf.
H.t.b.w.
_Stelling XXXV._
Al wat wij als in Gods
macht liggend beschouwen, moet
noodzakelijk bestaan.
Immers al wat in
Gods macht ligt, moet zoodanig in zijn wezen
vervat zijn (_vlg. voorgaande
St._) dat het er met noodwendigheid
uit voortvloeit en derhalve moet het
noodzakelijk bestaan.
H.t.b.w.
_Stelling XXXVI._
Er bestaat
niets uit welks aard niet een of andere
werking
voortvloeit.
_Bewijs._
Al wat bestaat drukt Gods aard
of wezen op een vaste en bepaalde
wijze uit (_vlg. Gevolg St. XXV_); d.w.z.
(_vlg. St. XXXIV_): al
wat bestaat openbaart Gods macht, welke de oorzaak is
van alle
dingen, op vaste en bepaalde wijze, en derhalve (_vlg. St.
XVI_)
moet er ook een of andere werking uit voortvloeien.
H.t.b.w.
AANHANGSEL
Hiermede heb ik Gods aard en
eigenschappen ontvouwd, namelijk dat
hij noodwendig bestaat; dat hij eenig
is; dat hij uitsluitend
krachtens de noodwendigheid van zijnen aard bestaat
en handelt;
dat hij aller dingen vrije oorzaak is en op welke wijze;
dat
alles in God is en zoodanig van hem afhangt, dat het zonder hem
noch
bestaanbaar noch denkbaar is; en ten slotte dat alles door
God is
voorbeschikt, weliswaar niet uit vrijen wil of onbeperkte
willekeur, maar
krachtens zijn volstrekten aard ofwel zijn
oneindige macht. Wijders heb ik
overal waar de gelegenheid zich
daartoe aanbood, mij beijverd alle
vooroordeelen, welke het
juiste begrip mijner bewijsvoeringen zouden kunnen
belemmeren,
uit den weg te ruimen; maar wijl er nochtans niet
weinig
vooroordeelen overblijven, welke eveneens, en zelfs in de
hoogste
mate, kon den en kunnen verhinderen dat men het verband der
dingen
aanvaardt zoo als ik het heb uiteengezet, heb ik het der
moeite waard geacht
ook deze vooroordeelen hier voor de rede ter
verantwoording te
roepen.
En aangezien alle vooroordeelen, welke ik mij voorstel hier
aan
te wijzen, afhangen van dit eene: dat men namelijk
gemeenlijk
onderstelt dat alle dingen in de Natuur, evenals de
menschen
zelf, met een bedoeling handelen; jazelfs met beslistheid
beweert
dat God zelf alles bestiert met het oog op een bepaald doel
(men
zegt immers dat God alles terwille van den mensch geschapen
heeft,
den mensch zelf echter opdat deze hem vereere), zal ik dit
vooroordeel het
eerst beschouwen en daartoe in de eerste plaats
naar de oorzaak zoeken waarom
zoovelen er zich bij neerleggen en
allen van nature zoozeer geneigd zijn het
te aanvaarden.
Vervolgens zal ik de onwaarheid ervan aantoonen en eindelijk
op
welke wijze hieruit zijn ontsproten de vooroordeelen omtrent
_goed_ en
_kwaad_, _verdienste_ en _zonde_, _lof_ en _blaam_,
_orde_ en _verwarring_,
_schoonheid_ en _leelijkheid_
[wanstaltigheid] en andere soortgelijke zaken.
Wel is het hier de
plaats niet dit alles af te leiden uit den aard van
den
menschelijken geest. Het zal hier voldoende zijn wanneer ik
tot
grondslag neem wat door iedereen erkend zal worden, namelijk dat
alle
menschen onwetend omtrent de oorzaak der dingen worden
geboren en dat allen
neiging hebben hun eigen voordeel te zoeken
en zich daarvan bewust zijn.
Immers hieruit volgt ten eerste: dat
de menschen wanen vrij te zijn omdat zij
zich wel bewust zijn van
hun willingen en begeerten, maar zelfs niet in den
droom denken
aan de oorzaken, door welke zij tot begeeren en willen
genoopt
worden, wijl zij deze oorzaken niet kennen. Ten tweede volgt
er
uit: dat de menschen alles doen met een bedoeling, namelijk
terwille
van het voordeel waarnaar zij streven; met dit gevolg
dat zij steeds slechts
de _doel_-oorzaken der gebeurtenissen
wenschen te kennen en gerustgesteld
zijn wanneer zij deze
vernomen hebben; en wel omdat zij alsdan geen reden
meer hebben
om zich verder bezorgd te maken. Indien zij evenwel
deze
doel-oorzaken niet van een ander kunnen vernemen, blijft hen
niet
anders over dan tot zichzelf in te keeren en na te denken over
de
doeleinden door welke zijzelf tot dergelijke dingen gedreven
worden, en
zoodoende beoordeelen zij noodzakelijk eens anders
karakter naar hun eigen
karakter. Daar zij voorts in en buiten
zichzelf tal van hulpmiddelen
aantreffen welke niet weinig er toe
bijdragen dat zij datgene, wat nuttig
voor hen is, ook
bereiken,--zooals bijvoorbeeld oogen om te zien, tanden om
te
kauwen, planten en dieren om zich mede te voeden, een zon om
licht te
geven, een zee om visschen voor hen te kweeken enz.--;
is het gevolg hiervan
dat zij alle dingen in de Natuur beschouwen
als middel om te bereiken wat
nuttig voor hen is. En omdat zij
wel weten dat deze hulpmiddelen door hen
slechts gevonden, niet
echter gemaakt zijn, hebben zij hierin reden gezien om
te
gelooven dat er iemand anders is die ze voor hun gebruik
heeft
ingericht. Want daar zij de dingen eenmaal als hulpmiddelen
hadden
opgevat, konden zij niet gelooven dat deze zichzelf
geschapen hadden, maar
moesten zij wel uit het feit dat ook
zijzelf gewoon zijn sommige hulpmiddelen
te bereiden, de
gevolgtrekking maken dat er een of meerdere bestierders
der
Natuur zijn, die, begiftigd met menschelijke [wils] vrijheid in
alles
voor hen zorgen en alles te hunnen bate hebben ingericht.
Aangezien zij
echter nooit iets van het karakter dier wezens
hoorden, moesten zij dit wel
naar het hunne beoordeelen en kwamen
zij er zoodoende toe te beweren dat
goden alles ten bate van den
mensch hadden ingericht om de menschen aan zich
te verbinden en
zoo hoog mogelijk door hen te worden vereerd; met het gevolg
dat
elk, naar zijn eigen karakter, een verschillende wijze heeft
verzonnen
om God te dienen, opdat God hem boven de anderen zou
beminnen en de geheele
Natuur moge inrichten ten gerieve van zijn
begeerten en onverzadelijke
hebzucht. En aldus is dit vooroordeel
tot bijgeloof geworden en heeft het
diep wortel geschoten in de
geesten; zoodat het oorzaak ervan werd dat een
ieder zich ten
zeerste beijvert om de doeloorzaken van alle dingen te weten
te
komen en te verklaren. Maar terwijl zij trachten aan te toonen
dat de
Natuur niets te vergeefs doet (d.w.z. niets dat den mensch
niet van nut is)
hebben zij, naar het mij wil toeschijnen, niets
anders aangetoond dan dat de
Natuur, de goden en de menschen
gelijkelijk van zinnen zijn. Gaat eens na,
zoo vraag ik u, waarop
dit ten laatste is uitgeloopen! Naast vele gemakken
die de Natuur
aanbiedt, moesten zij ook niet weinige ongemakken ontdekken,
te
weten stormen, aardbevingen, ziekten enz. en zij beweerden nu dat
deze
zaken plaats grepen omdat de goden vertoornd waren wegens
beleedigingen, hen
door de menschen aangedaan, of wegens
verzuimen bij hunnen eeredienst begaan;
en ofschoon de ervaring
dit dagelijks logenstrafte en hen in ontelbare
voorbeelden voor
oogen hield, dat zoowel gemakken als ongemakken den goeden
en den
slechten zonder onderscheid gelijkelijk ten deel vallen, hebben
zij
toch hun ingeroest vooroordeel geenszins laten varen; immers
het viel hun
veel gemakkelijker deze ervaring te plaatsen bij de
andere onbekende zaken,
waarvan zij het nut niet begrepen en
zoodoende in hun bestaanden en ingeboren
staat van onwetendheid
te volharden, dan heel hun geknutsel omver te werpen
en iets
nieuws te bedenken. Daarom stelden zij voor vast en zeker dat
de
beschikkingen der goden het menschelijk begrip verre te boven
gaan;
hetgeen inderdaad een voldoende reden ervoor geweest zou
zijn dat de waarheid
het menschelijk geslacht voor eeuwig
verborgen moest blijven, indien niet de
wiskunde, welke niet over
doeleinden, maar slechts over wezen en
eigenschappen van figuren
handelt, den menschen een anderen richtsnoer van
waarheid had
getoond. En behalve de wiskunde zijn er ook nog andere
oorzaken
aan te wijzen (welke het overbodig is hier op te sommen),
welke
aanleiding gegeven hebben dat men deze zeer verbreide
vooroordeelen
eens terdege overwoog en tot het ware inzicht in de
dingen
kwam.
Hiermede heb ik voldoende toegelicht wat ik in de eerste
plaats
beloofde. Het zal mij nu niet moeilijk vallen verder nog aan
te
toonen dat de Natuur geen enkel vooropgezet doel heeft en dat
alle
doel-oorzaken niets anders zijn dan menschelijke
verzinselen. Ik geloof toch
dat het reeds voldoende gebleken is,
zoowel uit de gronden en oorzaken uit
welke, naar ik heb
aangetoond, dit vooroordeel ontsproten is, als uit
Stelling XVI
en de Gevolgen van Stelling XXXII, en bovendien uit al
die
stellingen, waarin ik heb bewezen dat alles in de Natuur
voortkomt uit
een eeuwige noodwendigheid en in de hoogste
volmaaktheid. Dit echter wil ik
hieraan nog toevoegen: namelijk
dat deze leer der doeloorzaken de Natuur
geheel en al
onderstboven keert. Want datgene wat inderdaad oorzaak
is,
beschouwt men als uitwerking en omgekeerd. Wat voorts van
nature
voorafgaat, plaatst zij achteraan. En tenslotte maakt zij
datgene,
wat het allerhoogste en allervolmaaktste is, tot het
meest onvolmaakte. Want
(de beide eerste beweringen laat ik
terzijde, omdat zij uit zichzelf
duidelijk zijn), zooals uit de
stellingen XXI, XXII en XXIII bleek, is die
uitwerking het
volmaaktst welke onmiddellijk door God wordt teweeggebracht,
en
hoe meer bemiddelende oorzaken iets behoeft om te worden
voortgebracht,
des te onvolmaakter is het. Maar indien de dingen,
welke onmiddellijk door
God zijn geschapen, gemaakt waren opdat
God daardoor zijn doel zou kunnen
bereiken, dan zouden
noodzakelijk de laatste, terwille waarvan de eerste
geschapen
werden, van allen de voortreffelijkste
zijn. |
|
댓글 없음:
댓글 쓰기